Przyjaźń u Syracha: Przyjaciel - ten, który jest wierny
Michał Romanek OP
Księga Syracha jest głównie zbiorem nauk i pouczeń moralnych kierowanych do pobożnych Izraelitów. Znaczna ich część stanowią wskazówki dotyczące stosunków z konkretnymi grupami społecznymi sklasyfikowanymi według ich statusu w Izraelu i według ich odniesienia do adresatów-Księgi. W ramach tychże wskazań Syrach poświęca pewna część swoich rozważań zagadnieniu stosunku do przyjaciół. Nie stanowią one zbyt obszernego materiału. Spośród przeszło 1350 wierszy Księgi, o problemach związanych z przyjaźnią traktuje ledwie kilkadziesiąt. Fragmenty poświęcone temu zagadnieniu nie zajmują w Księdze jakiegoś szczególnego miejsca. Jest ich w sumie 21, rozsianych na przestrzeni całej niemal Księgi (między rozdziałem 5 a 42). Zaledwie w pięciu spośród nich (6,5-17; 12,8-18; 22,19-26; 27,16-21; 37,1-6) Autor omawia ten temat w sposób dokładniejszy, poświęcając mu szczególna uwagę. W pozostałych wypadkach sformułowania dotyczące przyjaźni są fragmentami całości traktujących o innych zagadnieniach czy też małymi wstawkami (np. 13,21; 20,16; 20,23). Ze względu na stosunkowa szczupłość materiału i specyficzny jego układ (wzmianki o przyjaźni rozsiane po całej Księdze; występują w najróżniejszych kontekstach) trudno mówić o systematycznym rozwoju Syrachowego nauczania o przyjaźni.
Osoba przyjaciela
Jednoznacznie można stwierdzić, iż Syrach ma bardzo wysokie mniemanie o wartości przyjaźni:
„Kto go (przyjaciela) znalazł, skarb znalazł.
Przyjaciel wierny jest bez ceny,
a wartości jego nie sposób określić" (6,14-15)
„Wino i sycera rozweselają serce,
ale bardziej niż one - miłość przyjaciół" (40,20).
O wiele trudniej natomiast jest odpowiedzieć na pytanie, co Autor rozumie pod pojęciem przyjaźni oraz jakie, jego zdaniem, cechy prawdziwy przyjaciel powinien posiadać. Można spróbować rozwiązać ten problem poprzez przyjrzenie się typom i cechom charakteryzującym więzi międzyludzkie omawiane przez Autora i próbę odniesienia ich do przyjaźni. Natomiast w kilku miejscach jest wyraźnie określona relacja członków rodziny do przyjaciół jej głowy (30,1-8 - rola syna; 40,23 - żony; co ciekawe, Autor zdaje się cenić ją wyżej niż przyjaciół).
Drugą grupę stanowią stosunki z przedstawicielami różnych grup społecznych. Ich charakter jest niejako zdeterminowany poprzez stosunki panujące w ówczesnym społeczeństwie Izraela. I tak: kapłanów należy otaczać głębokim szacunkiem (np. 7,29-31), podobnie starszych - mędrców (np.25,5-6). Trzeba strzec się zwady z możnymi
(np. 8,2; 10,30), ubogich zaś wspomagać jałmużną (np. 7,32-33).Wszelkie pozarodzinne kontakty z kobietami wypada traktować z dużą ostrożnością, lękając się ich możliwych konsekwencji (np. 9,1-9). Wydaje się, że trudno w którejkolwiek z wymienionych sytuacji mówić o przyjaźni. Ewentualni przyjaciele rekrutują się więc chyba wyłącznie z grupy osób równych statusem materialnym i społecznym tym, do których Księga jest adresowana. Przypuszczenie to Syrach zdaje się potwierdzać wprost:
„Każde stworzenie łączy się ze stworzeniem swego
gatunku, każdy zaś człowiek lgnie do równego sobie" (13,16).
Cechy przyjaźni
Jakimi cechami powinien się odznaczać prawdziwy przyjaciel? Trudno odpowiedzieć na to pytanie opierając się wyłącznie na fragmentach mówiących o przyjaźni. Spróbuję uczynić to pośrednio.
Cała właściwie Księga jest oparta na antynomiach moralnych: mądrzy - głupi (np. 19,10-18), prawdomówni - oszczercy (np.5,9-6,1), wierni - obłudnicy (np. 6,7-12; ta jest szczególnie istotna dla naszego tematu), skromni - pyszałkowaci (np. 10,12-18), religijni - bezbożni (np. 19,24). Jest ona w całości zachętą do życia zgodnego z ideałami wyznaczanymi przez pozytywne strony tych przeciwieństw - do życia w prawdziwej bojaźni Bożej (np. 1,11-20). Należy więc przypuszczać, że Autor zachęca swych słuchaczy do poszukiwania przyjaciół w gronie ludzi odznaczających się tymi właśnie cechami. Przecież:
„Każde stworzenie kocha sobie podobne,
każdy zaś człowiek tego, kto jest jego odbiciem" (13,15).
Wierność
Jedyną właściwie cechą, którą Syrach przypisuje prawdziwemu przyjacielowi, a o której możemy mówić opierając się bezpośrednio na tekstach o przyjaźni, jest wierność. Wydaje się wręcz, iż w odniesieniu do stosunków międzyludzkich, wierność bez względu na okoliczności jest dla Syracha tożsama z pojęciem przyjaźni. Określenie wierny pojawia się w Księdze siedem razy - trzy w odniesieniu do Boga (1,14; 2,6; 44,20) i cztery - do człowieka (6,14-16; 7,17) - za każdym razem w kontekście przyjaźni (tak samo i wierność:cztery razy; Bóg - trzy (1,27; 15,15; 45,4), człowiek - jeden (22,23) - także w kontekście przyjaźni). Fakt używania tego określenia tylko w odniesieniu do Boga i przyjaciela zdaje się wskazywać na wielki szacunek Syracha dla wartości przyjaźni, na wręcz swoistą absolutyzację tego typu więzi międzyludzkiej. Stąd też zapewne bierze się wyraźna ostrożność, by nie rzec pesymizm Autora względem możliwości przyjaźni. Nie jest ona wprawdzie niemożliwa, ale z pewnością bardzo trudna do osiągnięcia.
Wielu jest ludzi, którzy ci życzą pokoju,
ale twoim powiernikiem może być jeden z tysiąca" (6,6).
O przyjaźni możemy mówić dopiero wtedy, gdy przejdzie ona pomyślnie surową próbę związaną z jakimś nieszczęściem. Szczęśliwego bowiem zawsze otaczają pochlebcy - nie sposób odróżnić przyjaciół od ukrytych wrogów. Przy dotkniętym klęskami zostają tylko prawdziwi przyjaciele - ci, którzy są naprawdę wierni. Przyjaźń nie wypróbowana właściwie nie jest jeszcze przyjaźnią. Nie ma żadnej gwarancji, iż nie załamie się w pierwszej trudniejszej sytuacji.
bo może się zdarzyć, iż ktoś jest przyjacielem do czasu,
ale w dniu nieszczęścia nie dochowa wierności" (6,8).
W szczęściu człowieka każdy wróg zdaje się być przyjacielem,
ale w nieszczęściu odsuwa się także przyjaciel" (12,9).
Zły to przyjaciel, który spoziera na stół,
a w czasie przeciwności trzyma się z daleka.
Dobry przyjaciel walczy z wrogiem
i wobec przeciwnika chwyta za tarcze" (37,4-5).
Przeciwieństwem prawdziwego przyjaciela jest więc przyjaciel fałszywy - odwracający się w dniu nieszczęścia; ten - który zdradza. Zdrada jest przeciwieństwem wierności - niszczy przyjaźń bezpowrotnie. Tę antynomię możemy obserwować w większości traktujących o przyjaźni fragmentów: np. 6,1; 6,8-12; 7,18; 22,22; 27,17-21; 37,1-6. Syrach zaleca więc bardzo daleko idącą ostrożność w dobieraniu sobie przyjaciół - każdy z nich może wszak okazać się niewdzięcznikiem wrogiem:
Zdobywając przyjaciela, zdobywaj go przez próbę
i nie okazuj mu zbyt szybko swego zaufania" (6,7).
Prawdziwa, wypróbowana przyjaźń wymaga wzajemnej wierności. Przyjaciel zasługuje na największą miłość:
„trzeba (go) kochać jak siebie samego.
Kochaj przyjaciela i bądź mu wiemy" (27,16-17).
Przyjaźń bezwzględnie domaga się nagrody:
Nie zapomnij w walce o przyjacielu
i nie pomiń go przy podziale łupów" (37,6).
"Dochowaj bliźniemu wierności w ubóstwie
,abyś mógł mieć swój udział w jego dobrobycie.
Trwaj przy nim w czasie utrapienia,
abyś mógł mieć cząstkę w jego dziedzictwie" (22,23).
"Zanim umrzesz, czyń dobrze przyjacielowi
i obdarzaj go tym, na co cię stać" (14,13).
Wdzięczność wobec przyjaciół sięga poza grób:
"gdy śmierć się zbliża nie napawa go to smutkiem;
wrogom zostawia mściciela,
a przyjaciołom tego, kto się im odwdzięczy" (30,6 - mowa tu o synu).
Nie każdy występek przeciwko przyjaźni automatycznie niszczy tę więź. Możliwość pojednania istnieje w wypadku poważnego nawet zatargu (22,21-22) czy obmowy (19,14). Dopiero zdrada unicestwia przyjaźń w sposób definitywny i nieodwracalny. Pojęcia zdrady używa Syrach w dwóch znaczeniach: pierwszym wyżej omówionym (odwrócenie się w nieszczęściu) i drugim - jako niezachowanie tajemnicy przyjaciela. Wierny przyjaciel to bowiem także ten, który umie dochować tajemnicy:
tego, kto dochowuje tajemnicy,
trzeba kochać jak siebie samego.
Kochaj przyjaciela i bądź mu wiemy,
ale jeśli zdradziłeś jego tajemnice,
już o niego nie zabiegaj" (27,16-17).
Podsumowanie
Nauczanie Syracha o przyjaźni jest tylko jednym z wątków jego nauki moralnej. Nie jest to zagadnienie, któremu poświęca szczególną uwagę. Przyjaciel dla Syracha to ten, który jest wierny. Zawsze i w każdych okolicznościach. Co więcej, o przyjaźni można mówić dopiero wtedy, gdy przejdzie ona pomyślnie próbę trudnych okoliczności. Staje się ona wówczas prawdziwym skarbem, którego wartości nie sposób określić (por. 6,14-15).
II Przyjaciel jako doradca
Przyjacielowi z roku
Przyjaźń można pojmować szeroko lub wąsko. W sensie ścisłym przez przyjaźń rozumiemy bliskie, serdeczne stosunki z drugim człowiekiem, oparte na wzajemnej szczerości i zaufaniu. Przyjaźń w tym znaczeniu to intymna, zażyła relacja miedzy osobami. W sensie szerszym przez przyjaźń rozumie się ogólną życzliwość, przychylność, uprzejmość. Przyjazne nastawienie do otoczenia nie musi wiązać się z relacją głębsza niż zwykła serdeczność.
Pierwsze zetknięcie z tekstem Księgi Mądrości Syracha pozostawia wrażenie, iż przyjaźń ujęta jest w niej wyłącznie w sensie szerokim. Syrach traktuje przyjaźń jako jeden ze sposobów dobrego współżycia z ludźmi: W trzech rzeczach upodobałem sobie, które są przyjemne Panu i ludziom: zgoda wśród braci, przyjaźń miedzy sąsiadami oraz żona i maż dobrze zgadzający się wzajemnie (25,1). Również inne wskazania Mędrca dotyczą utrzymywania ogólnie dobrych stosunków z otoczeniem: Czyń siebie godnym kochania w zgromadzeniu (4,7a); Mędrzec słowami zdobywa sobie miłość (20,13a).
Jednak dokładniejsza analiza wypowiedzi Syracha na temat przyjaźni zdradza jego zainteresowanie przyjaźnią również w sensie ścisłym. Wczytując się uważnie w teksty mówiące o bliskiej relacji z zaufanym człowiekiem, można zauważyć, że bardzo często dotyczą one nie tylko przyjaciela, ale i doradcy. Dlatego w moim artykule będę się starał pokazać, że Syrach rozumiał bliskiego przyjaciela jako mądrego, zaufanego doradcę.
O powiązaniu idei przyjaźni i rady świadczą teksty, w których występuje rdzeń symbul(doradca, rada, radzić). Są to przede wszystkim fragmenty: 6,5-17 i 37,1-14, które razem z tekstami 22,20-25 i 27,16-21 stanowią najważniejszą grupę wypowiedzi Księgi Syracha o przyjaźni. Ponadto wątek rady pojawia się w rozdziałach: ósmym (w. 17) i dziewiątym (w. 14). Dokonam teraz analizy tych tekstów, skupiając uwagę przede wszystkim na dwóch pierwszych.
Doradca - jeden z tysiąca: Syr 6,5-17
5 Miła mowa pomnaża przyjaciół, a język uprzejmy pomnaża miłe pozdrowienia.
6 Żyjących z tobą w pokoju może być wielu, ale gdy idzie o doradców, [niech będzie] jeden z tysiąca! 7 Jeżeli chcesz mieć przyjaciela, posiądź go po próbie, a niezbyt szybko mu zaufaj! 8 Bywa bowiem przyjaciel, ale tylko na czas jemu dogodny, nie pozostanie nim w dzień twego ucisku. 9 Bywa przyjaciel, który przechodzi do nieprzyjaźni i wyjawia wasz spór na twoją hańbę. 10 Bywa przyjaciel, ale tylko jako towarzysz stołu, nie wytrwa on w dniu twego ucisku. 11 W powodzeniu twoim będzie jak [drugi] ty, z domownikami twymi będzie w zażyłości. 12 Jeśli zaś zostaniesz poniżony, stanie przeciw tobie i skryje się przed twym obliczem. 13 Od nieprzyjaciół bądź z daleka i miej się na baczności przed twymi przyjaciółmi. 14 Wiemy bowiem przyjaciel potężną obroną, kto go znalazł, skarb znalazł. 15Za wiernego przyjaciela nie ma odpłaty ani równej wagi za wielką jego wartość. 16 Wiemy przyjaciel jest lekarstwem życia; znajdą go bojący się Pana. 17 Kto się boi Pana, dobrze pokieruje swoją przyjaźnią, bo jaki jest on, taki i jego bliźni.
Wers 5 wprowadza wątek przyjaźni (rozumianej w sensie szerokim). Wers kolejny, zawierający słowo "doradca", pojawia się zatem w kontekście ukazującym sposoby zjednywania sobie przyjaźni otoczenia, sam natomiast stanowi przejście do zagadnienia wyboru przyjaciela (już w sensie wąskim).Spośród wierszy 5-16 tylko ww. 6 oraz 11 i 12 nie zawierają słowa filos, przy czym w w. 11 i 12 pozostaje ono nadal podmiotem. Stad sadzę, że występujący w w. 6 "doradca" (jeden z tysiąca) jest jeśli nie synonimem, to przynajmniej odpowiednikiem, bliska paralela "przyjaciela" z w. 7. Chodzi wciąż o przyjaciela w sensie bliskiego człowieka: zdobytego po próbie, wyłonionego spośród wielu innych ludzi, przyjaciół tylko na czas im dogodny (por. w.8), tylko jako towarzyszy stołu(por. w. 10).Z wierszy 6-13 wynika, że doradca (przyjaciel) powinien być wypróbowany. Nie można zaufać każdemu człowiekowi, należy być ostrożnym nawet w stosunku do tych, którzy mienia się przyjaciółmi (zob. w. 13b). Dlatego człowiek, który okaże się godnym zaufania, jest skarbem i potężną obroną (w. 14). Ostatni wers, mówiący nadal o przyjaźni w sensie ścisłym, stanowi nawiązanie do przewodniej idei Księgi (por. np. 1,14: bojaźń Pana jest początkiem mądrości). Podobna nieufność odnajdujemy w kolejnym znaczącym tekście o przyjaźni, 37,1-15.
Nie ufaj każdemu doradcy: Syr 37,1-15
1Każdy przyjaciel mówi: "Jestem i ja twoim przyjacielem", ale zdarza się przyjaciel tylko z imienia. 2 Czyż nie jest śmiertelna udręką, gdy towarzysz i przyjaciel zmienia się wnieprzyjaciela? 3 O przewrotna skłonności! Czemu zostałaś stworzona, by okryć ziemię podstępem? 4 W pomyślności towarzysz cieszy się wraz z przyjacielem, a w czasie utrapienia staje przeciw niemu.5 Towarzysz z przyjacielem trudzi się, by mieć pokarm, a w razie wojny chwyci za tarczę. 6 Nie zapomnij w duszy swej o przyjacielu i nie trać pamięci o nim wśród bogactw! 7 Każdy doradca wysoko ceni swa rade, a przecież bywa i taki, który doradza na swoją korzyść. * Strzeż się doradcy, a najpierw poznaj, jakie są jego potrzeby, - albowiem taki na swoją korzyść doradza - czy czasem nie zyska on czegoś na tobie, jakby losem, 9 i aby, mówiąc ci: "Dobra jest twoja droga", nie stanął z przeciwka, by patrzeć na to, co przyjdzie na ciebie. 10 [Nie naradzaj się] z tym, kto na cię patrzy krzywym okiem, a przed tymi, co ci zazdroszczą, ukryj zamiary! 11 [Nie naradzaj się]z kobietą co do jej rywalki, z tchórzliwym co do wojny, z kupcem co do zamiany towarów, z handlarzem co do sprzedaży, z zawistnym co do wdzięczności, z niemiłosiernym co do dobroczynności, z leniwym co do jakiejkolwiek pracy, z okresowym najemnikiem co do zakończenia zajęcia, z niewolnikiem opieszałym co do wielkiej pracy - gdy chodzi o jakąkolwiek radę, nie polegaj na nich! 12 Natomiast z człowiekiem pobożnym podtrzymuj znajomość, a także z tym, o którym wiesz, że strzeże przykazań, którego dusza podobna do twej duszy, i kto, jeślibyś upadł, będzie współczuł tobie. 13 Następnie trzymaj się radytwego serca, gdyż nad nią nie masz nic godniejszego wiary. 14 Dusza bowiem człowieka zwykła czasem więcej objawić niż siedem czat siedzących wysoko dla wypatrywania. 15 A ponad to wszystko proś Najwyższego, aby po drodze prawdy kierował twoimi krokami.
Pierwsza część tekstu zawiera często powtarzające się słowa: "przyjaciel" i "towarzysz". Doświadczenie uczy, że nie można łatwo polegać na przyjacielu tylko z imienia (w.l). Jednak ani przewrotność innych ludzi, ani chęć zabezpieczenia własnych interesów nie usprawiedliwia niewierności wobec przyjaciela (w.6). Przejście do wątku "doradcy" dokonuje się od w. 7, przy czym podstawowy ton wypowiedzi pozostaje niezmieniony. Jest nim daleko posunięta ostrożność. Pozytywne zachęty znajdujemy w tym tekście z rzadka: w. 6, w. 12. Długi katalog osób nie nadających się na doradców (w. 11) wydaje się stanowić ostrzeżenie przed ludzką interesownością (por. ww.7b.8b. 10), która niweczy bezstronność i obiektywizm. Ludzki egoizm nie powinien jednak zburzyć wiary w przyjaźń i w możliwość znalezienia uczciwego doradcy (w. 12). Fragment kończy się (podobnie jak 6,5-17) powrotem do wiodącej perspektywy Księgi Syracha - wizji Boga jako mądrego kierownika ludzkiego życia.
Wierny przyjaciel - mądry doradca
Kolejne dwa teksty (22,20-25 oraz 27,16-21) ukazują wierność jako jeden z istotnych wymogów przyjaźni. Człowiek nie potrafiący dochować tajemnicy nie nadaje się na przyjaciela. W ciekawym świetle stawiają to zagadnienie nie omówione jeszcze wiersze zawierające rdzeń symbul: 8,17 i 9,14.
Nie naradzaj się z głupim,
bo nie potrafi rozmowy zachować w tajemnicy.
Według możności staraj się zyskiwać życzliwość bliźnich,
a naradzaj się z mądrymi!
Teksty te stanowią układ paralelny: drugi z nich wyraża w sposób pozytywny to, co pierwszy ujmuje negatywnie. Zdolność do zachowania tajemnicy jest cechą ludzi mądrych; tacy też godni są, by wybrać ich na doradców. Człowiek, którego nie cechuje mądrość, nie potrafi nawiązać głębokiej i trwałej relacji z bliźnim: Głupiec powiada: "Nie mam przyjaciela" (20,16a).
Podsumowując, należy podkreślić występującą w analizowanych tekstach łączność idei rady z ideą przyjaźni. Choć nie zawsze jest ona wyrażona explicite, stanowi niekwestionowane przekonanie Syracha.
Tylko doradca czy aż doradca?
Na koniec warto postawić pytanie, czy rola doradcy, którą podkreśla Syrach, jest jedynym zadaniem, jakie ma do spełnienia przyjaciel, czy też jest to tylko jedna z jego istotnych cech. Jak bowiem zaznaczyłem na początku, ścisłe rozumienie przyjaźni zakłada pewną zażyłość, bliskość osób. Tymczasem podkreślanie "doradczego" charakteru przyjaźni nie musi wiązać się z uznaniem konieczności istnienia intymnej relacji między doradcą a tym, kto zwraca się po radę.
W poszukiwaniu odpowiedzi na to pytanie należy odwołać się do pozostałych wzmianek o przyjaźni znajdujących się w Księdze Syracha. Są to najczęściej wskazówki, stawiające wzajemne wymagania przyjaciołom. Przyczyniają się one do powstania bardzo głębokiego ideału przyjaźni. Oprócz mądrości, do warunków przyjaźni Syrach zalicza m.in.: szczerość (7,12; 41,19), troskę o dobro duchowe przyjaciela (19,13.15), szacunek (22,20; 41,25) oraz wspomnianą wyżej wierność i obowiązek strzeżenia powierzonych tajemnic. Wszystkie te wskazania podyktowane są czymś więcej niż troską o przestrzeganie poprawnych reguł postępowania z ludźmi. Ukazują pełną wizję przyjaźni, w której idea rady zostaje wysunięta na plan pierwszy.
Widzenie przyjaźni jako związku z godnym zaufania doradcą nie musi więc wcale oznaczać rezygnowania z wzniosłego ideału, jakim wydaje się przyjaźń rozumiana jako zażyła relacja. I choć istnieje możliwość jednostronnego zinterpretowania myśli Syracha, uważam, iż mimo odmiennej od naszej mentalności, mimo różnicy czasu i kultury, Syrach doświadczał tej samej głębokiej więzi z drugim człowiekiem, której i my pragniemy. Swym czytelnikom zostawił zaś radę, by więzi tej wciąż na nowo poszukiwali.
www.teofil.dominikanie.pl/wydanie/artykuly/107
