OBRZĘD UMYCIA NÓG - Znaczenie i Historia
Mandatum, czasami nazywany też pedilavium, to uroczysty zwyczaj obrzędu umywania nóg, początkowo praktykowany w Kościele przy każdym sakramenice Chrztu (mężczyzn i kobiet ) a który ulegając zmianom, obecnie odbywa się tylko raz w roku – w Wielki Czwartek.
Umywanie nóg jest czynnością symboliczną, choć należy obecnie do liturgii Wielkoczwartkowej.
W opisie Ostatniej Wieczerzy wystepuje tylko w Ewangelii św. Jana.
Nazwa Mandatum pochodzi od slowa rozkaz czyli przykazanie,
ktore rozpoczyna antyfone, śpiewną podczas tego obrzędu :
„mandatum novum do vobis, ut diligatis invicem, sicut dilexi vos”
- daję wam przykazanie nowe, abyście tak się wzajemnie miłowali, jak Ja was umiłowałem.
Umywanie nóg w Kościele, jest obrzędem wyrazu wzajemnej miłości,
w pokorze czystych serc, jaką nakazał nam Chrystus.
Umywanie nóg nie jest Sakramentem (choć było kiedyś elementem Sakramentu
Chrztu) i wyraża również przypomienie polecenia Chrystusowego,
ażeby Go naśladować:
„Jeśli tedy Ja, Pan i Nauczyciel, umyłem nogi wasze, i wy winniście sobie nawzajem umywać nogi. Albowiem dałem wam przykład, byście i wy czynili, jak Ja wam uczyniłem” ( Ewangelia Jana 13, 15)
Chrystus dał każdemu wzór i przykład miłości poprzez wzajemną pokorę,
bez wzledu na zajmowaną pozycję spoleczną, wiedzę czy bogactwo.
W umywaniu nóg chodzi o służenie sobie nawzajem,
o miłosierdzie, o troskę o innych.
Drugi aspekt obmycia nóg, który miał miejce własnie podczas
Wieczerzy i własnie wtedy, gdy Chrystus ustanowił Eucharystie,
widzimy w slowach, skierowanych do Piotra
«Jeśli cię nie umyję, nie będziesz miał udziału ze Mną».
Pan Jezus, tą symboliczną czynnością chciał wyrazić
potrzebę szczególnej naszej czystości, jaka ma panować w sercach tych,
którzy będą spożywać Jego Ciało.
Potrzebę tej czystości, koniecznej do Zbawienia, jaką otrzymujemy po obmyciu
ze zmazy pierworodnej w sakramencie Chrztu, stając się członkiem Kościoła,
oraz czystośc dzięki obmyciu swoją miłością i miłosiernym przebaczeniem,
którego dokonuje na nas Chrystus, w sakramencie pokuty,
aby przyjąc Go do czystego serca.
Jak zauważa O.prof. Kazimierz Lijka, między umywaniem nóg a Eucharystią i śmiercią na krzyżu istniej prawdziwa jedność.
W każdym z tych trzech wydarzeń Jezus wyraża swoja miłość:
służebną,
ofiarowującą swoje ciało i krew,
oraz dającą siebie na pokarm i napój
Trzeba również zauważyć, iż ten gest Pana Jezusa znajduje swój wyraz
w liturgii słowa i uobecnia się w Eucharystii
* przez krew przymierza,
* jedność w miłości wszystkich odkupionych krwią Chrystusa
* oraz wzajemne posługiwanie w pokorze i miłości.
J. Ratzinger mówiąc o perykopie o umyciu nóg apostołom, zwraca uwagę na pewne konkretne treści, które niesie ten opis.
Według niego, warunkiem struktury sakramentalnej jest struktura eklezjalna,
a chrześcijanie powinni być gotowi świadczyć wzajemnie posług.
Również błogosławiony Jan Paweł II wielokrotnie w swoich homiliach
na Wielki Czwartek odnosił się do gestu umywania nóg przez Jezusa,
mający związek z Eucharystią.
Źródeł zwyczaju umywania nóg należy szukać już w starożytności.
Dobry gospodarz zobowiązany był skłonić się, przywitać gościa
i przynajmniej zaproponować mu obmycie stóp.
Był to wymóg gościnności, oczywiście podyktowany względami praktycznymi – higienicznymi - ze wzgledu na goracy klimat (pot) i rodzaj obuwia (sandaly, przez które przenikał i osiadał na stopach piach i kurz)
Można znaleźć wiele świadectw tego zwyczaju, w Piśmie Świętym
(por. np. Rdz 18, 4; 19, 2; 1 Sm 25, 41; Łk 7, 44),
a także w innych dokumentach tamtego okresu.
Pan Jezus „wypełniając Prawo” nadaje obmyciu stóp nowy wymiar
– przypomina w ten sposób o konieczności wiernego wypełniania
przykazania miłości bliźniego.
Wiadomo, że od czasów apostolskich przykład Chrystusa próbowano naśladować.
Pisze o tych chociażby Tertulian, czy św. Justyn, choć ich zapiski są niejasne i zdawkowe.
We wczesnym Kościele, w wielu regionach praktykowano umywanie nóg
tym wszystkim, ktorzy przystepowali do Sakramentu Chrztu,
zarówno kobietom, jak i mężczyznom.
W Kartaginie związki tego zwyczaju ze chrztem były bardzo silne.
Nietrudno zauważyć, iż obmycia stóp dokonywano
nie jedynie w Wielki Czwartek, ale przy każdej okazji Chrztu.
Praktyka umywania nóg podczas Chrztu, nieznana w Rzymie i na Wschodzie, długo zachowywana była w Mediolanie, Galii i w Irlandii.
Zwyczajem umywania nóg zajmował się także Synod w Elwirze (dzisiejsza Hiszpania, ok. 300r) – pierwszy w historii Kościoła synod, którego akta się zachowały.
Ustalono, że
stopy tych, którzy przystępują do chrztu nie powinny być obmywane przez prezbitera,
ale (przypuszczalnie) przez przygotowujących się do kapłaństwa bądź ludzi świeckich.
Wraz z powstaniem zakonów zwyczaj umywania nóg podczas chrztu,
zyskał „nowe oblicze”.
W wspólnotach zakonnych zaczęto kłaść nacisk na aspekt
uniżenia i miłości miłosiernej.
Reguła św. Benedykta nakazuje nie tylko, by bracia obmywali stopy gościom przybywających do klasztoru, ale poleca także, by zmieniający się co sobotę kucharz zakonny rozpoczął swoje oficjum od umycia nóg wszystkim.
Około 800 roku w opactwie w Reichenau napisano specjalny hymn,
śpiewany przy codziennym rozdawaniu żywności ubogim
i umywaniu nóg:
„Ubi caritas et amor” - który rozpoczyna sie słowami”
Gdzie miłość wzajemna i dobroć, Tam znajdziesz Boga żywego.
I który przetrwał do naszych czasów i znalazł miejsce w liturgii mandatum .
Siedemnasty Synod w Toledo (694), pod groźbą ekskomuniki, nakazał wszystkim biskupom i przełożonym-prezbiterom liturgiczny obrzęd umywania stóp w Wielki Czwartek.
Przez Pontificale Romano-Germanicum zwyczaj dotarł do Rzymu.
W drugiej połowie XII wieku wiadomo, że także i papież na końcu Mszy
Umywał nogi
* dwunastu subdiakonom
* oraz trzynastu ubogim, po daniu im posiłku.
Ostatecznie obrzęd został wprowadzony do Mszału św. Piusa V.
Zwyczaj umywania nóg praktykowany był także niekiedy poza liturgią,
na przykład na dworze cesarza austriackiego, czy króla hiszpańskiego.
Spełniali oni obrzęd względem ubogich, umywając im nogi, dając jałmużnę i zapraszając rodzinami do stołu, przy którym sami posługiwali.
Nowy porządek Wielkiego Tygodnia z 1955 roku
umieścił mandatum zaraz po Ewangelii i kazaniu Mszy Wieczerzy Pańskiej,
polecając jednocześnie, by zwyczaj praktykowany był we wszystkich kościołach.
W takiej formie wszedł do Mszału z 1970 roku.
Zwyczaj umywania stóp tylko mężczyznom przyjęto jako akt,
kóry naśladuje wydarzenie w Wieczerniku, gdzie w uczcie uczestniczyli
tylko apostołowie.
Gdyby obrządek ten miałby dotyczyć jedynie kapłanów, nie umywanoby nóg
osobom świeckim.
Chociaż ostatnio przyjeto zwyczaj umywania nóg mężczyznom,
to symbolika tego gestu dotyczy wszystkich, którzy mają
naśladować Chrystusa w miłości.
Tak rozumieli to Ci, którzy w Kościele umywali nogi niegdyś również kobietom, kiedy obrządek ten, towarzyszył Sakramentowi Chrztu.
Tak rozumieli symbolike czystości, w jakiej mają być nasze serca
(bez wyjątków) przed Eucharystią , symbolike czystości intencji,
pokory i miłości we wzajemnej, pokornej służbie
Słowa, które wypowiedział Pan Jezus umywając nogi :
„ daję wam przykazanie nowe, abyście tak się wzajemnie miłowali,
jak Ja was umiłowałem”
i później podczas Wieczerzy wypowiedziane:
„kto Mnie przyjmuje, przyjmuje Tego, który Mnie posłał”
są skierowane do wszyskich wierzących.
„Ubi caritas et amor”
Gdzie miłość wzajemna i dobroć, Tam znajdziesz Boga żywego.