1Potem przyszedł jeden z siedmiu aniołów, mających siedem czasz,
i tak odezwał się do mnie:
"Chodź, ukażę ci wyrok na Wielką Nierządnicę, (Ap 17,1)
Wielki Dzień gniewu to przede wszystkim ukaraniem głównego wroga Bożego — ,,Wielkiego Babilonu. Jest nim Rzym, stolica bałwochwalczego kultu władców.
,,Jeden z Aniołów” — anioł tłumacz (angelus interpres), jak w Dan 7, 16; 8, 16 n; 9, 21 — typowy dla apokaliptyki, będzie występował w tej części jeszcze dwukrotnie.
„Mających” — można uznać cofnięcie się w czasie w porównaniu ze sceną wylewania czasz (Allo). Sąd zostanie opisany rzeczywiście dopiero w rozdziale 18.
„Wielka Nierządnica” e porne e megale — tytuł ten występował u proroków, gdy szło o określanie nim miast pogańskich — Niniwy czy Tyru — oddanych bałwochwalstwu, które określa się w Piśmie św. jako ,,nierząd” z bogami (np. Ez 16; 23). Nigdzie jednak dotąd nie figurował on z rodzajnikiem i z dodatkiem ,,Wielka" — oznacza więc stopień najwyższy w tym względzie. Takim był Rzym ówczesny — metropolia ogólnoświatowego bałwochwalstwa, zwłaszcza na skutek kultu cezarów. Jednocześnie byk on rozsadnikiem nierządu w znaczeniu potocznym, wiążącego się z niektórymi kultami i z samą sytuacją największego emporium. Tacyt, choć poganin przyznaje: „gdzie wszystkie rzeczy straszne i karygodne modne”
która siedzi nad wielu wodami, 2 z którą nierządu się dopuścili królowie ziemi, (Ap 17,2)
,,Nad wielu wodami” - rys zaczerpnięty od Jeremiasza: tam odnosił się on dosłownie do szczególnego położenia geograficznego Babilonu czy też Tyru; do Rzymu — jak wykaże wiersz 15 — odnosi się symbolicznie. Starożytność często personifikowała w ten sposób wielkie stolice.
,,Królowie ziemi” — to wasale wszechświatowego mocarstwa, zależni od niego nie tylko politycznie, ale i pod względem ,,nierządu’, tzn. kultu bałwochwalczego, przez nie propagowanego.
a mieszkańcy ziemi się upili
winem jej nierządu".
3 I zaniósł mnie w stanie zachwycenia na pustynię (Ap 17,3)
Wizję otrzymuje Jan w stanie głębokiej ekstazy (zob. kom. do 1, 10). ,,Pustynia” — różnie bywa wyjaśniana: a) w związku z tytułem proroctwa przeciw Babilonowi u Izajasza — ukazanie przyszłego potępienia analogia do 12, 6. 14 — miejsce doczesnej próby; c) klasyczne biblijne miejsce zamieszkania demonów; d) przeciwstawny odpowiednik do ,,góry”, z której widać ,,Nowe Jeruzalem”; e) symbol pustki życia bez Boga. Ale możliwa jest synteza tych prób: tłem działalności Wielkiej Nierządnicy jest beznadziejna, pozbawiona Boga pustynia doczesności, podlegając wpływom demonicznym, zapowiedz zupełnej zagłady Por. 12, 6. 14 ze względu na dalsze paralele dwóch Niewiast.
I ujrzałem Niewiastę siedzącą na Bestii szkarłatnej, (Ap 17,3)
„Niewiasta siedząca na Bestii szkarłatnej” — ikonografia starożytna zna wiele wyobrażeń bóstw semickich, egipskich, greckich — dosiadających zwierząt. Za model mogło łatwo posłużyć autorowi jedno z nich w rodzaju Zeusa Dolicheńskiego na byku, Cybeli na lwach, jakiejś bachantki na panterze. Stąd pierwsze słuszne skojarzenie: Niewiasta to jakieś bóstwo. ,,Bestia” choć występuje bez rodzajnika, jest bez wątpienia identyczna z tą, której opis już stamtąd jest znany, jak świadczy ,,siedem głów i dziesięć rogów”.
Bestia jest "szkarłatna" (może czaprak, którym jest okryta?). Szkarłat (kokkinos) jako barwa drogich tkanin symbolizuje nie ogień piekielny, jak słowo purros (12,3), lecz przepych lub władzę, jak to potwierdza wiersz następny. Skoro Bestią jest imperium doczesne, walczące z Bogiem, a więc w pierwszej swej realizacji — imperium rzymskie lub nawet sam Neron, jak sugeruje 17, 8, zatem Niewiasta to bogini Roma, jak zgodnie tłumaczy większość egzegetów.
pełnej imion bluźnierczych, (Ap 17,3)
Imiona bluźniercze— to boskie tytuły cezarów. Z punktu widzenia żydowskiego monoteizmu lub chrześcijańskiej wiary w Jezusa Chrystusa Zbawiciela, takie jak: theos, Theou, nios, deios, rios sebastos, soter lub ich łacińskie odpowiedniki: deus, divi filius, divus, dominus.
mającej siedem głów i dziesięć rogów.
4 A Niewiasta była odziana w purpurę i szkarłat, (Ap 17,4)
„Purpura i szkarłat’ — różniły się nieco odcieniem (por. Wyjśc 25, 4; 26, 1), ale w języku Nowego Testamentu używane są zamiennie (por. Mt 27, 28; Mk 15, 17. 20; J 19, 2. 5). Są one symbolami przepychu i władzy cesarskiego Rzymu. a może i zbrodni ( bo np. Juwenalis pisał o „purpurowej lwicy i potępiał wpływ purpury).
cała zdobna w złoto, drogi kamień i perły (Ap 17,4),
,,Cała zdobna” ten doczesny przepych czysto materialny kontrastuje z niebiańskim przybraniem Niewiasty rodzącej (12, 1)
Potem wielki znak się ukazał na niebie:
Niewiasta obleczona w słońce
i księżyc pod jej stopami,
a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu.)
i bisiorem „Małżonki Baranka’ (19, 8 -i dano jej oblec bisior lśniący i czysty" - bisior bowiem oznacza czyny sprawiedliwe świętych.).
miała w swej ręce złoty puchar pełen obrzydliwości
i brudów swego nierządu. (Ap 17,4)
"Złoty puchar... — obraz zapożyczony od Jeremiasza, lecz uściślony: ,,obrzydliwości" zgodnie z użyciem LXX odnoszą się do objawów bałwochwalstwa, natomiast "brudy" stanowią cenę demoralizacji, związanej z wielu kultami, Razem wzięte są skutkami ,,nierządu” (zob. 17, 1).
5 A na jej czole wypisane imię - tajemnica:
"Wielki Babilon.(Ap 17,5)
,,Na czole”. Pieczęć i znamię na czołach już było w Apokalipsie; tutaj nadto jest zapewne aluzja do zwyczaju noszenia przez rzymskie prostytutki - meretrices blaszki z imieniem przywiązanej nad brwiami ( Seneka, Juwenalis)
,,Tajemnica” (misterion) — stanowi sygnał ostrzegawczy autora, by nie brać dosłownie nazwy ,,Babilon”, która jest dla niego symbolem, a nawet kryptonimem Romy (por. kom.do 13, 18).
Macierz nierządnic i obrzydliwości ziemi" (Ap 17,5).
,,Nierządnic’. Tekst grecki ma tu wyraz PORNON który zależnie od postawionego na nim akcentu może być rodzaju męskiego i wtedy oznacza rozpustników lub żeńskiego, a wówczas określa ,,nierządnice. Ze względu a język symboliczny bardziej prawdopodobny jest tu rodzaj żeński. Wielka Nierządnica jest macierzą wszystkich innych państw bałwochwalczych, ,,nauczycielką duchowego nierządu” (Andrzej z Cezarei).
6 I ujrzałem Niewiastę pijaną krwią świętych i krwią świadków Jezusa,
a widząc ją bardzo się zdumiałem. (Ap 17,6)
Zawiera się tu niedwuznaczna aluzja do krwawych prześladowań chrześcijaństwa. Pierwszym historycznym desygnatem jest więc Rzym. ,,Pijana krwi” — zwrot ten poza biblijnym ma paralele u rzymskich autorów (Cycero, Swetoniusz, Pliniusz ) i u Józefa Flawiusza (Wojna Żydowska 5, 8, 2).
,,Zdumiałem się — na skutek kontrastu między zapowiedzią sądu a triumfującym wyglądem Wielkiej Nierządnicy, jak sądzi większość egzegetów, lub na skutek ogromu jej zbrodni. Wiersz 7 każe się domyślać zdumienia nad samą tajemnicą.
7 I rzekł do mnie anioł:
"Czemu się zdumiałeś?
Ja ci wyjaśnię tajemnicę Niewiasty (Ap 17,7)
Anioł obiecuje dać objaśnienie Jednej (rodzajnik) tajemnicy
i Bestii, która ją nosi,
a ma siedem głów i dziesięć rogów. (Ap 17,7)
Szczegóły jej wyglądu znów nawiązują do opisu 13. 1, w którym odbija się prawzór Smoka z 12, 3.
8 Bestia, którą widziałeś, była i nie ma jej,
ma wyjść z Czeluści, i zdąża na zagładę.
A zdumieją się mieszkańcy ziemi,
ci, których imię nie jest zapisane w księdze życia
od założenia świata -
spoglądając na Bestię,
iż była i nie ma jej, a ma przybyć.(Ap 17,8)
Zwolennicy tłumaczeń niehistorycznych wysuwają słusznie ponadczasowe racje: a) ,,Czeluść” wzorowana na Księdze Daniela wskazuje — jak widać z paralel w Apokalipsie — na demoniczne pochodzenie Bestii; b) trwanie Bestii w czasie stanowi jakby parodię istnienia Boga, ,,który był, jest, i przyjdzie Wszechmogący” (1,4 itd), lub parodię zmartwychwstałego Chrystusa (1, 17; 2, 8); c) przerwę w działalności Bestii, wyrażoną dwukrotnym ,,nie ma jej”, można zestawić z tajemniczym działaniem czynnika powstrzymującego Antychrysta z 2 Tes 2, 6 -Wiecie, co go teraz powstrzymuje, aby objawił się w swoim czasie. 7 Albowiem już działa tajemnica bezbożności. Niech tylko ten, co teraz powstrzymuje, ustąpi miejsca, 8 wówczas ukaże się Niegodziwiec, którego Pan Jezus zgładzi tchnieniem swoich ust i wniwecz obróci [samym] objawieniem swego przyjścia. 9 Pojawieniu się jego towarzyszyć będzie działanie szatana, z całą mocą, wśród znaków i fałszywych cudów, 10 [działanie] z wszelkim zwodzeniem ku nieprawości tych, którzy giną, ponieważ nie przyjęli miłości prawdy, aby dostąpić zbawienia. 11 Dlatego Bóg dopuszcza działanie na nich oszustwa, tak iż uwierzą kłamstwu, 12 aby byli osądzeni wszyscy, którzy nie uwierzyli prawdzie, ale upodobali sobie nieprawość.); d) zdumienie nad żywotnością Bestii ogarnia tylko grzeszników zatwardziałych, przyszłych potępieńców. Wszystko to powiększa niepomiernie rzeczywistość oznaczana symbolem Bestii. Z drugiej jednak strony na zupełne abstrahowanie od Rzymu nie pozwała wiersz następny: Rzym będzie więc stanowić punkt wyjścia — pierwszą realizację.
9Tu trzeba zrozumienia, o mający mądrość!
Siedem głów to jest siedem gór tam,
gdzie siedzi na nich Niewiasta.
10 I siedmiu jest królów:
pięciu upadło,
jeden istnieje,
inny jeszcze nie przyszedł,
a kiedy przyjdzie, ma na krótko pozostać.
11 A Bestia, która była i nie ma jej,
i ona jest ósmym,
a jest spośród siedmiu
i zdąża na zagładę.(Ap 17,9-11)
Po wstępie o konieczności charyzmatycznej pomocy Anioł podaje Janowi interpretację podwójną ,siedmiu głów: są to i góry, I królowie — dwa ,,piętra" jednego symbolu. Starożytność chrześcijańska a za nią średniowiecze myślało tu przeważnie o monarchiach światowych; Wiktoryn pierwszy wskazał na Rzym. Większość dzisiejszych komentatorów widzi w ,,górach” geograficzne określenie Rzymu — miasta na siedmiu pagórkach, tak nazywanego przez poetów (Wergiliusz, Horacy, Propercjusz, Owidiusz, Marcjalis,). Greckie zaś określenie Rzymu eptalofos;, ukute przez Cycerona, znajduje się w Księgach Sybilijskich.
„i siedmiu jest królów... „Próby ustalenia porządku cesarzy Neron samobójca czy Domicjan, zamordowany 18. IX. 96, mogą tu być tylko na najniższym ,,piętrze” symbolu, Rzym na drugim, a na trzecim najwłaściwszym — wszystkie odradzające się wciąż w dziejach potęgi ziemskie, zbuntowane przeciw Bogu, walczące z Kościołem, a skutkiem tego nieuchronnie ,,zdążające na zagładę”.
12 A dziesięć rogów, które widziałeś, to dziesięciu jest królów,
którzy władzy królewskiej jeszcze nie objęli,
lecz wezmą władzę jakby królowie na jedną godzinę wraz z Bestią. (Ap 17,11)
,,Dziesięciu królów’, oznaczanych przez dziesięć rogów — to zapożyczenie z Księgi Daniela, jednak że z zastosowaniem pewnej różnicy: w Apokalipsie są to władcy, podobnie jak ,,głowy”, lecz władcy pomniejsi. Właściwa interpretacja musi uwzględnić ponadto 17, 16 n. Tradycja najstarsza widziała w nich symboliczną lub rzeczywistą liczbę władców, którzy w czasach eschatologicznych rozszarpią imperium rzymskie (Ireneusz. Augustyn, Aretas). Zwolennicy tłumaczenia czysto historycznego podawali różne hipotezy, nie mające w kontekście wystarczającego uzasadnienia: satrapowie Partów (z legendy o Neronie zmartwychwstałym), wodzowie legionów, urzędnicy Rzymu wysyłani na prowincję, władcy sprzymierzeni Azji Mniejszej.
Przechodząc od historii do symbolu można widzieć tu, królów narodów pogańskich, typ narodów-satelitów wysługujących się mocarstwom prześladowczym. Pierwszą realizację tego proroctwa dojrzał słusznie Berengaudus w ludach barbarzyńskich, które najpierw były na służbie „Nierządnicy” Rzymu, później go zniszczyły.
Jedna godzina” — niewątpliwie jest to symbol znikomego trwania w czasie bądź w porównaniu z całą działalnością Bestii w ciągu wieków,
13Ci mają jeden zamysł,
a potęgę i władzę swą dają oni Bestii.
14 Ci będą walczyć z Barankiem,
a Baranek ich zwycięży,
bo Panem jest panów
i Królem królów -
a także ci, co z Nim są:
powołani, wybrani i wierni"(Ap 17,13-14).
Mimo zniknięcia cezarów nowi władcy kontynuują z inspiracji Bestii, która tu stając się zbiorowym Antychrystem, wyraźnie przekracza ramy historycznego Rzymu, i podejmują taktykę beznadziejnej walki z Barankiem, jedynym prawdziwym Władcą, i z Jego wiernymi — tak jak po szóstej czaszy i potem w rozdz. 19.
Pan Panów i Król królów - Biblijne tytuły zastosowane do Chrystusa. Jego więc Bóstwo jest ostateczną racją zwycięstwa w zmaganiach z silami demonicznymi. Tytuły te miały specjalny posmak aktualności, gdy ukazały się Apokalipsie w kontraście z roszczeniami Domicjana — w rodzaju tytulatury: ,,dominus ac deus noster (Swetoniusz). . .
15I rzecze do mnie:
"Wody, które widziałeś,
gdzie Nierządnica ma siedzibę,
to są ludy i tłumy,
narody i języki.
16 A dziesięć rogów, które widziałeś,
i Bestia -
ci nienawidzić będą Nierządnicy
i sprawią, że będzie spustoszona i naga,
i będą jedli jej ciało,
i spalą ją ogniem,(Ap 17,15-16)
Koalicja ,,królów”, znanych już z 17, 12 stanowić będzie organ wykonawczy Bestii — zatem ,,civitatis terrenae” czy ,,mistycznego ciała Szatana”. ,,Królowie” ci zbuntują się przeciw dotychczasowemu zwierzchnictwu Wielkiej Nierządnicy-Rzymu i zniszczą go doszczętnie. Istotnie dokonały tego hordy barbarzyńskie w wieku V. Tragizm dziejowy jest wyraźny: na razie Nierządnica dosiada Bestii, ale ta wiezie ją ku zagładzie. Po ,,siedmiu głowach" rozkładu ich potęgi dokona "dziesięć rogów”. Szatan więc gubi kolejno swoich sprzymierzeńców (por. skutki szóstej trąby: 9, 20 n).
17 bo Bóg natchnął ich serca, aby wykonali Jego zamysł,
i to jeden zamysł wykonali -
i dali Bestii królewską swą władzę,
aż Boże słowa się spełnią. (Ap 17,17)
Ważne stwierdzenie dla teologu dziejów: nawet wydarzenia z pozoru korzystne dla Szatana, jak oddanie władzy do dyspozycji Bestii, służą do spełnienia Bożych celów. U proroków podobne myśli o wypadkach dziejowych: por. Iz 7, 18-20; 10, 5n; 13, 4n; 19, 2. 21-25; 41, 1-4,
18 A Niewiasta, którą widziałeś, jest to Wielkie Miasto,
mające władzę królewską nad królami ziemi".(Ap 17,18)
Wiersz ten stanowiący jakby streszczenie symboliki rozdziału wprowadza do tego, co zapowiedział 17, 1, a rozwinie rozdział 18. Trzy krotnie powtórzony rodzajnik stanowi o emfazie, w której przejawia się swoisty sarkazm proroka: widzi on już zagładę miasta tak pewnego siebie. Dla współczesnych Janowi był nim Rzym, ale i on jest tutypem doczesnych potęg prześladowczych, wznawianych przez Szatana przeciw królestwu Bożemu w różnych epokach.
