W latach dwudziestych w ZSRR nastąpiła masowa migracja Żydów z prowincji do metropolitalnych miast. Mieszkańcom miast władze komunistyczne zapewniały wyższy poziom życia. Podczas gdy Żydzi w rosyjskich miastach stanowili 7% mieszkańców to w administracji Moskwy Żydzi stanowili 12%, w miastach na Ukrainie 23% (w Charkowie 31%), w miastach na Białorusi 31% (w Mińsku 39%). W Moskwie Żydzi zajmowali 15,4% miejsc na studiach. By zapewnić Żydom zatrudnienie władze sowieckiej rozbudowywały biurokracje. Populacja Żydów wśród wszystkich mieszkańców Rosji nie przekraczała 2%.

 

Podobnie Żydzi byli nad reprezentowani w Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików), wśród jej delegatów stanowili 14,6%, a w Komitecie Centralnym zajmowali 26% miejsc. Mińska organizacja partyjna składała się w 36% z Żydów. Odsetek członków WKP (b) wśród Rosjan wynosił 3,8%, wśród Żydów 7,2%.

 

Wahała się za odsetek Żydów w sowieckim aparacie terroru - czeka, w GPU (Państwowym Zarządzie Polityczny przy Ludowym Komisariacie Spraw Wewnętrznych Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej) Żydzi stanowili na początku 70% w kierownictwie, potem odsetek Żydów w kierownictwie spadł do 45%, i ponownie wzrósł. 75% zastępców Feliksa Dzierżyńskiego (który w rosyjskich publikacjach opisywany jest jako Żyd) w OGPU było Żydami.

 

Nadreprezentacja Żydów w sowieckim aparacie terroru i w sowieckich władzach była tym bardziej widoczna, że Żydzi w ZSRR w 1927 roku stanowili 1,7% populacji. W 1922 roku „98% radzieckiej misji handlowej w Berlinie stanowili Żydzi”. Żydzi dominowali na wszelkich szczeblach władzy, na wszelkich stanowiskach. Żydzi popierali rewolucje bolszewicką, bo zapewniła ona im awans społeczny i olbrzymie dochody.

 

Uprzywilejowanie i zbrodnie dokonywane przez Żydów (w latach 20 Żydzi kierowali kolektywizacją rolnictwa w bolszewickiej Rosji) doprowadziły w ZSRR do powszechnego antysemityzmu, również tam gdzie on wcześniej nie występował. Władze ZSRR zamiast zlikwidować problem czyli dominacje Żydów, rozpoczęły prześladowania antysemitów, walkę z antysemityzmem, i szerzenie filosemickiej propagandy. Sowieci uznali antysemityzm za formę antykomunizmu. Co szokujące gdy Żydzi otrzymywali hojną pomoc od żydowskiej diaspory z USA, to Rosjanie i przedstawiciele innych inicjacji byli karani za jakiekolwiek kontakty z zagranicą – był to kolejny przykład uprzywilejowania Żydów w ZSRR.

 

ZSRR jak każdy kraj komunistyczny, w wyniku braku wolnego rynku, cierpiał na chroniczny brak wszelkich, w tym i podstawowych artykułów do życia, sprawiało to, że jedną z najbardziej dochodowych i atrakcyjnych prac była praca w handlu, która dawała dostęp do nieobecnych na rynku dóbr. Nieprzypadkowo więc Żydzi w ZSRR byli nad-reprezentowani również w handlu. W czasie Nowej Polityki Ekonomicznej 12% Żydów pracowało w handlu (jeszcze większa była nadreprezentacja Żydów w administracji – wynosiła 28%). Na Ukrainie 62% Żydów pracowało w handlu, a na Białorusi 44%. Warto też przypomnieć, że praca w handlu była o wiele lżejsza niż fabrykach, kopalniach, czy rolnictwie. W 1924 roku w Moskwie Żydzi opanowali 75% handlu aptecznego i perfumeryjnego.

 

Żydzi na zachodzie ta bardzo zachwycali się sowietami, że wymusili na władzach państw zachodnich pomoc ekonomiczną dla ZSRR, pomoc ta umożliwiła przetrwanie komunistycznej dyktatury. Gospodarka ZSRR rozwijała się dzięki inwestycjom i bliskiej współpracy gospodarczej z USA.

 

Pomimo wsparcia rządu sowieckiego i hojnego finansowania z USA Żydzi w ZSRR nie byli zainteresowani pracą w rolnictwie, ostatecznie żydowskie kołchozy uległy likwidacji. Podobnie sukcesem nie był Żydowski Okręg Autonomiczny w Birobidżanie (umiejscowiony przy granicy z Chinami). Nie miał on ani wsparcia z zachodu, a Żydzi nie byli zainteresowani dobrowolnym osiedlaniem się na jego terytorium.

 

Państwowy Komisariat Żydowski przy Ludowym Komisariacie Narodowości zajmował się walką z hebrajskim, promocja jidysz, sowietyzacją w jidysz. Żydowska frakcji w WKP (b) - Jewsekcja, zajmowała się promocją jidysz, przeciwdziałaniem asymilacji, składała się z działaczy Bundu i partii socjalistycznych, i miała doskonałe relacje z Żydami z USA. W 1926 roku Jewsekcja przemianowana została w Biuro Żydowskie, a Żydzi włączyli się w działalność partii.

 

Od 1920 roku w ZSRR działo Żydowskie Towarzystw Historyczno-Etnograficzne, wydawało ono liczne publikacje, prowadziło muzeum i miało dostęp do archiwów.

 

Dziś w Izraelu używa się języka hebrajskiego (właściwie nowo stworzonego języka opartego na hebrajskim czyli języku kultu religijnego w judaizmie). Przez wieki, do czasu Holocaustu, językiem Żydów we Wschodniej Europie (od Polski do Rosji) był jidysz, język czerpiący z niemieckiego i hebrajskiego. Stosunek Żydów do tego jakiego języka był sprawą polityczną. Syjoniści by stworzyć nowy naród żydowski promowali hebrajski, Żydzi komuniści przeciwni całkowitej emigracji do Palestyny i chcący laicyzacji społeczności żydowskiej opowiadali się za jidysz.

 

Na sowieckiej Białorusi jidysz był jednym z języków urzędowych. W Odessie był powszechny w administracji, sądach i mediach. Na początku lat 20 nastąpiła ZSRR rozwój szkolnictwa w jidysz, społeczność żydowska na Ukrainie i Białorusi była poddana przymusowej jidyszyzacji – Żydzi nie chcieli uczyć dzieci po Białorusku i Ukraińsku więc zgadzali się na edukacje w jidysz. „Do początku lat trzydziestych (…) w miarę autonomicznie działający system zarządzania sowiecką szkołą żydowską został ostatecznie zlikwidowany”.

 

W ZSRR „od 1918 roku istniały niezależne wyższe szkoły żydowskie ENU (Żydowski Uniwersytet Ludowy) w Moskwie (do 1922) oraz PENU w Piotrogrodzie, w 1920 roku przekształcony w IWEZ (Wyższy Instytut Wiedzy Żydowskiej), który przetrwał do 1925 roku. Fakultety żydowskie nauczające w jidysz istniały na wydziale pedagogicznym Uniwersytetu Białoruskiego (do 1922 roku) i w drugim państwowym Uniwersytecie Moskiewskim (do 1921). Istniały też żydowskie „specjalne technika pedagogiczne oraz ponad czterdzieści techników przemysłowych i rolniczych”. „Działo się to przy jednoczesnym zupełnym, łącznie z aresztowaniem uczonych, rozgonieniem rosyjskich nauk historycznych i filozoficznych”.

 

Do lat czterdziestych w Moskwie było oddział Światowej Żydowskiej Agencji Telegraficznej (tylko Żydzi cieszyli się takim przywilejem), Od 1920 roku do 1938 roku wychodził organ Jewsekcji „Der Emes” (Prawda). Istniały też inne czasopisma w jidysz i żydowskie czasopisma.

 

Od 1921 roku w Moskwie działał Żydowski Teatr Kameralny (późniejszy Państwowy Teatr Żydowski), który ze swoimi spektaklami w jidysz podróżował po całej Europie. Był też teatr „Gabima” który działał wbrew Jewsekcji ale za zgodą Lenina. „Na początku lat trzydziestych w” ZSRR „działo dziewiętnaście zawodowych zespołów występujących w jidysz (…) w Moskwie założono żydowskie technikum teatralne, w Kijowie i Moskwie powstały pracownie żydowskiej sztuki dramatycznej”. Żydowskie zespoły wystawiały sztuki o Żydach dla Żydów. Żydzi robili kariery w sowieckiej nauce i kulturze - kinie (Siergiej Eisenstein), teatrze i muzyce.

 

Od 1920 roku Jewsekcja zwalczała syjonizm i prześladowała język hebrajski, jednak bardzo rzadko syjoniści (inaczej niż wszystkie inne nacje za swoją działalność) karani byli wieloletnimi wyrokami więzienia lub zsyłką. Podobnie jak po II wojnie światowej na ziemiach Polskich, gdy zlikwidowano wszystkie polskie niekomunistyczne partie, tak i w ZSRR w 1923 bez problemów działała syjonistyczna partia Poalej Syjon i jej młodzieżówka. W latach 20 inaczej niż wszelkie inne nacje Żydzi mieli możliwość wyemigrowania z Związku Sowieckiego (podobnie było po II wojnie światowej na okupowanych przez komunistów ziemiach polskich). Działo się to dlatego, że Żydzi nie angażowali się w walkę z sowietami, co sowieci doceniali. Żydzi separowali się tak bardzo od innych mieszkańców ZSRR, że zawierali tylko 6,3% małżeństw mieszanych poza swoją grupa etniczną (na Białorusi tylko 2,8%, a na Ukrainie 4,5%).

 

Gdy sowieci niszczyli prawosławie (i katolicyzm) Żydzi mieli względną wolność religijną jak na warunki panujące w ZSRR, pomimo, że sowietom nie udało się stworzyć judaizmu podporządkowanego partii, a Jewsekcja zakłócała praktyki judaistyczne i krytykowała żydowską religie.

 

Głownem przeciwnikiem żydowskiej kliki w sowieckich władzach był Stalin. „Od 1923 do 1927 roku toczyła się pomiędzy Stalinem a Trockim brutalna walka o władze w partii i kraju”. Potem z Stalinem walczył Zinowiew. Od 1927 Żydzi, Trocki, Kamieniew, Zinowiew. Im więcej władzy miał Stalin, tym więcej Żydów usuwano z aparatu władzy.

 

Relacje Żydów i Rosjan w Rosji przybliżył czytelnikom w wydanej przez wydawnictwo Wektory pracy „Dwieście lat razem. W porewolucyjnej Rosji - Część II” Aleksander Sołżenicyn.

 

Jan Bodakowski