Reformy przed II soborem watykańskim papieża Piusa XII cz I
(Paweł VI, Konstytucja Apostolska Missale Romanum, 3 kwietnia 1969)
Reformy liturgiczne Piusa XII kontynuują proces zapoczątkowany przez św. Piusa X, który rozpoczął reformę mającą na celu zachęcenie wiernych do większego uczestnictwa w liturgii. Pius XII zredefiniował liturgię w świetle swojej encykliki Mystici Corporis Christi. Nauczanie liturgiczne zawarte jest przede wszystkim w encyklice Mediator Dei z roku 1947. Chociaż Pius XII krytykował pęd ku nowościom niektórych przedstawicieli ruchu liturgicznego, reformy, które rozpoczął, miały bardzo szeroki wpływ na liturgię.
W październiku 1949 r. w Kongregacji Obrzędów utworzono komisję liturgiczną, która za swój przedmiot pracy miała ryt rzymski. Celem było zbadanie, czy ewentualne reformy są potrzebne; niestety, spokój potrzebny do takiej pracy nie był możliwy z powodu ciągłych próśb Episkopatów francuskiego oraz niemieckiego żądających natychmiastowych zmian z wielkim i nierozważnym pośpiechem. Kongregacja Obrzędów oraz Komisja uważały się za zobowiązane do zbadania kwestii horarium Wielkiego Tygodnia w celu zapobieżenia potencjalnemu powstaniu „autonomicznych celebracji”, w szczególności podczas Wigilii Wielkiej Soboty. W tym kontekście, koniecznym było przyjęcie ad experimentum dokumentu, który pozwalał na wieczorną celebrację obrzędów Wielkiej Sobory tzn. Ordo Sabbati Sancti [Porządek Wielkiej Soboty] z dnia 9 stycznia 1951 r. [2]. W latach 1948-1949 została utworzona Komisja pod przewodnictwem kard. Prefekta Clemente Micary, zastąpionego w 1953 r. przez kard. Gaetano Cicognaniego; obecni byli również Msgr. Alfonso Carinci, ojcowie Joseph Loew, Alfonso Albareda, Agostino Bea oraz Annibale Bugnini. W 1951 r. dołączył Msgr. Enrico Dante; w 1960 r. kard. Pietro Frutaz, o. Luigi Rovigatti, Msgr. Cesario d’Amato i wreszcie o. Carlo Braga [3]. Ostatni z nich był przez długi czas bliskim współpracownikiem Annibale Bugniniego; w 1955 r. oraz 1956 r. uczestniczył on w pracach Komisji nie będąc jednak członkiem [4] i był również, wraz ze wspominanym o. Bugninim, autorem historyczno-krytycznych oraz duszpasterskich artykułów na temat Wielkiego Tygodnia [5], które w końcu okazały się być „listami przewozowymi”, jeśli można się tak wyrazić, zmian, które nadeszły później.
Komisja pracowała w trybie tajnym oraz pod presją ze strony środkowoeuropejskich Episkopatów [6], jednak nie jest jasnym czy ich nacisk miał na celu wstrzymanie bądź też wsparcie Komisji. Stopień poufności był tak wielki, że nieoczekiwana i nagła publikacja Ordo Sabbati Sancti instaurati [„O odnowionym obrzędzie Wielkiej Soboty”] z 1 marca 1951 r. „była niespodzianką dla najwyżej postawionych osób w Kongregacji Obrzędów” [7], jak stwierdził członek Komisji Annibale Bugnini. Tenże o. Bugnini informuje nas także o niezwykłym sposobie, w którym rezultaty pracy Komisji nt. Wielkiego Tygodnia były przekazywane Papieżowi: „był informowany tak przez kard. Montiniego jak i co tydzień przez o. Bea, spowiednika Piusa XII. Dzięki temu można było osiągnąć ważkie wyniki nawet w okresie, gdy choroba Papieża powstrzymywała kogokolwiek innego od zbliżania się do niego” [8]. Papież cierpiał z powodu poważnej choroby żołądka, która wymagała długiej rekonwalescencji; tak więc nie był to kardynał Prefekt Obrzędów, odpowiedzialny za Komisję, który informowałby go, lecz kard. Montini oraz przyszły kardynał Bea, który miał odegrać wielką rolę w mających nadejść reformach.
Msze wieczorne
W ostatnich wiekach Kościół celebrował mszę do południa. Po południu celebrował w wigilie świąt, po nonie a przed nieszporami, czyli między piętnastą a osiemnastą. Z powodu ogromnych ruchów ludności w czasie II wojny światowej, tymczasowo zezwolono na celebracje wieczorne. Msze te okazały się dość popularne. Pius XII zezwolił także na odprawianie mszy niedzielnych w sobotę wieczorem
Post eucharystyczny
Aby umożliwić wiernym przyjmowanie Komunii po wprowadzeniu mszy wieczornych, Pius XII zadekretował kilka zmian w regulacjach dotyczących postu eucharystycznego. Przed rokiem 1953 wymagano powstrzymania się od pokarmu od północy. Wymaganie to zostało zniesione konstytucją apostolską Christus Dominus, wydanej w 1953[3]. Cztery lata później w motu proprio Sacram Communionem[4] zredukowano dalej wymagania dotyczące postu.
Języki narodowe w liturgii
Łącząc tradycję z nowością reformy liturgii przeprowadzone przez Piusa XII umożliwiły przygotowanie dalej posuniętych reform, które nastąpiły po II soborze watykańskim (1962-1965), chociaż nie jest jasne, jak daleko w zamyśle papieża Pacellego miały one sięgać. Jednym z celów nauczania liturgicznego Piusa XII było przywrócenie sacrum i czci w kościołach. Kwestia użycia języków narodowych w liturgii, którą ostrożnie popierał Pius XII, była bardzo gorąco dyskutowana w tym czasie. Papież zezwolił na szersze używanie języków narodowych, szczególnie w krajach misyjnych. Mimo potwierdzenia prymatu łaciny w Kościele Zachodnim (cf. Mediator Dei, par. 60), papież zezwolił na użycie języków narodowych przy udzielaniu sakramentów i liturgii z wyłączeniem Mszy. Wszystkie zezwolenia na używanie języków narodowych były zarezerwowane dla Stolicy Apostolskiej i Pius XII mocno potępiał samowolne wprowadzanie języków narodowych. W roku 1948 papież powołał Papieską Komisję do spraw Reformy Liturgicznej. Sekretarzem tej komisji został bp Annibale Bugnini
Nowe propria mszalne i inne rozporządzenia
Kontynuując prace poprzedników Pius XII wprowadził nowe święta z własnymi propriami (częściami zmiennymi):
Po ogłoszeniu dogmatu o Wniewbowzięciu NMP w 1950 r. zmieniono formularz Mszy (Msza Signum magnum) z 15 sierpnia[7].
Wprowadzono święto Niepokalanego Serca NMP (ryt zdwojony drugiej klasy) na 22 sierpnia (oktawa Wniebowzięcia)[8].
Wprowadzono święto NMP Królowej na 31 maja.
Przeniesiono i ustalono święto św. Józefa Rzemieślnika na 1 maja (z trzeciej środy po Wielkanocy).
Wprowadzono formularz wspólnej Mszy o świętych papieżach (dotychczas korzystano z formularza o świętych biskupach).
Święta Kongregacja Rytów miała jurysdykcję nad ceremoniami w Kościele łacińskim. Wydała ona dekret, że Najświętszy Sakrament ma być umieszczony w głównym ołtarzu w centrum kościoła[9]. Sztuka sakralna ma oddawać i zachowywać sacrum, należy się wystrzegać kiczu.[10] Od 1942 dopuszczalny był ślub bez Mszy[11]. W pewnych sytuacjach prezbiterzy mogą udzielać sakramentu bierzmowania[12].
Wigilia Paschalna
W 1951 r. tymczasowo ad experimentum papież Pius XII wprowadził Wigilię Paschalną[13] dokumentem De Solemni Vigilia Paschali Instauranda[14]. W czasach antycznych katechumeni byli chrzczeni w nocy przed niedzielą wielkanocną. W niedzielę zaś sprawowana była msza św. wielkanocna.[potrzebny przypis] W czasach późniejszych msze, także wigilijne, odprawiane były tylko rano. Dotyczyło to także mszy wielkosobotniej, która już od XII wieku była odprawiana rano. Poprzedzało ją nabożeństwo wielkosobotnie, w czasie którego błogosławiona była świeca paschalna, źródło chrzcielne, udzielano chrztu. Reforma Piusa XII przesunęła ceremonie na wieczór i wprowadziła głęboko zreorganizowaną liturgię Wigilii Paschalnej[15]. Zmiany te zostały przyjęte dość ciepło, choć pojawiały się także głosy krytyczne, jak kardynała Giuseppe Siriego z Genui, czy kardynała Spellmana z Nowego Jorku. Nowa forma wigilii zredukowała liczbę czytań prorockich z 12 do 4, zmieniono także obrzęd błogosławieństwa paschału. Po reformie diakon wnosi do kościoła zapalony paschał, podczas gdy do tego czasu wnosił jedynie trzy zapalone świece (trianguł, arundo), od których zapalano paschał znajdujący się w kościele. Paschał nie był też jak dawniej błogosławiony w czasie śpiewu Exsultet – choć tekst śpiewu mówi o błogosławieństwie paschału. Obrzęd odnowy przyrzeczeń chrzcielnych po raz pierwszy oficjalnie wprowadzał do liturgii języki narodowe.
Nowy ryt Wielkiego Tygodnia
Najbardziej znaczącą reformą Piusa XII było promulgowanie nowego rytu Wielkiego Tygodnia. W 1955 r. cztery lata po wprowadzeniu ad experimentum Wigilii Paschalnej, Pius XII promulgował nowe ceremonie Wielkiego Tygodnia (od Niedzieli Palmowej do Mszy Wigilii Paschalnej) dekretem Maxima Redemptionis (19 listopada 1955).
Reforma rubryk i kalendarza
Konstytucja Cum hac nostra aetate (z 23 III 1955) zreformowała rubryki mszału i brewiarza.
Reforma kalendarza polegała przede wszystkim na usunięciu większości oktaw (z 18 pozostały tylko 3: oktawa Bożego Narodzenia, oktawa Wielkanocy i oktawa Zesłania Ducha Świętego).
Usunięto blisko połowę wigilii (w tym wigilię Objawienia Pańskiego).
Poza kilkoma wyjątkami zniesiono zwyczaj rozpoczynania obchodu święta pierwszymi nieszporami. Święta te mają od czasów reformy tylko jedne nieszpory (zwane dawniej drugimi). Spowodowane to było chęcią uniknięcia zbiegnięcia się II nieszporów z I nieszporami święta obchodzonego następnego dnia. Reforma zniosła także zwyczaj odmawiania nieszporów przed południem w czasie Wielkiego Postu.
Zniesiono własną ostatnią Ewangelię, z wyjątkiem Mszy w Niedzielę Palmową, której nie poprzedza święcenie palm (wtedy jako ostatnia Ewangelia jest odczytywana Ewangelia z obrzędu święcenia palm), oraz trzeciej Mszy w święto Bożego Narodzenia.
Zmieniono hierarchię dni liturgicznych. Zniesiono mianowicie rangę semiduplex pozostawiając duplex i simplex. Niedziele semiduplex stały się duplex, a pozostałe dni semiduplex zostały zredukowane do simplex. Podniesiono tym samym rangę niedzieli.
Zniesiono część modlitw brewiarzowych.
W książce The Simplification of the Rubrics, objaśniającej zmiany, abp Annibale Bugnini stwierdził, że dekret wprowadzający zmiany jest przede wszystkim mostem pomiędzy starym a nowym i wskazuje kierunek odnowy liturgicznej.
Według Annibale Bugniniego, potrzebę reformy liturgicznej widział już papież Pius XII w czasach powojennych. W 1946 r. poprosił Sekcję Historyczną Kongregacji Obrzędów o przygotowanie projektu reformy liturgicznej. W odpowiedzi, austriacki redemptorysta Joseph Löw przygotował memoriał, który ostatecznie został wykorzystany w czasie Soboru. 28 maja 1948 r. papież oficjalnie powołał Komisję dla reformy liturgicznej. Jako sekretarza komisji mianował misjonarza a Paolo Annibale Bugniniego. Arcybiskup Bugnini opisał udział w jej działaniach na kilkunastu stronach swej obszernej i źródłowej książki o soborowej reformie liturgicznej[1]. Wynikiem działalności Komisji było opracowanie w 1951 r. reformy liturgii Wigilii Paschalnej. Cztery lata później, w 1955 r. zreformowano liturgię całego Wielkiego Tygodnia. Komisja stała za przygotowaniem Instrukcji De musica sacra (1958 r.), obrzędów chrztu dorosłych, odbywanych etapami (1962 r.). Staraniem Komisji w latach 1956–1957 zasięgnięto opinii episkopatów na całym świecie na temat reformy Brewiarza. Również dekrety dotyczące uproszczenia rubryk liturgicznych wydane przez Kongregację Obrzędów w latach 1955 i 1960 r. były przygotowane przy jej współpracy. Komisja jednak kontynuowała swoje prace do 1962 r. przygotowując nowe obrzędy poświęcenia świątyni (1961 r.). Kompetencje komisji zostały stopniowo przejęte przez utworzoną w dniu Pięćdziesiątnicy 1960 r. Komisję Liturgiczną przygotowującą Sobór. Ostatecznie komisja zakończyła swą działalność wraz z ogłoszeniem soboru, któremu Jan XXIII powierzył określenie podstawowych zasad reformy liturgicznej[2].
źródło :
Acta Apostolicae Sedis, (AAS) Roma, Vaticano 1939-1959
Mediator Dei, Acta Apostolicae Sedis, (AAS) Roma, Vaticano 1947, 521 ff
Gabriel Bertoniere, The historical development of the Easter vigils in the Greek Church and Related Services, Rome 1972
Paul Bradshaw, The New Westminster Dictionary of Liturgy and Worship, 2005
Annibale Bugnini: The Reform of the Liturgy 1948-1975. Matthew J. O’Connell (przekład angielski). Collegeville, Minesota: The Liturgical Press, 1990.
Aimé-Georges Martimort: L'histoire de la réforme liturgique à travers le témoignage de Mgr Annibale Bugnini. W: Tenże: Mirabile laudis canticum. Mélanges liturgiques: Études historiques, la réforme conciliaire, portraits de liturgistes.. Rzym: Edizioni Ltturgiche, 1991, s. 205-232, seria: Bibliotheca «Ephemerides Liturgicae» : « Subsidia» 60. Artykuł ukazał się wcześniej w „La Maison-Dieu” 162 (1985) s.125-155.
Reforma Wielkiego Tygodnia w latach 1951-1956. Od liturgii do teologii śladem wiodących myślicieli (ks. Stefano Carusi IBP