Naród wyjątkowo grzecznych rasistów. Dlaczego Brytyjczycy od zawsze nami gardzą?

Autor: Mateusz Drożdż

„Won!”, „Wynocha do domu!”, „Szumowiny!”, „Robactwo!” – krzyczy brytyjska ulica, przypominając o dwóch haniebnych produktach Made in England. Ksenofobia i rasizm wcale nie są nowym wytworem wyspiarskiej kultury. Czy pogardę i poczucie wyższości oni mają we krwi?

Były już na Wyspach okresy, kiedy brak tolerancji wychodził poza domy i puby, eksplodując w przestrzeni publicznej. Nie po raz pierwszy wzmożony napływ imigrantów wywołał alergiczną reakcję angielskiego betonu. By zrozumieć to, co dzisiaj dzieje się na Wyspach, warto cofnąć się o pół wieku.

Do 1962 r. każdy mieszkaniec państw Wspólnoty Brytyjskiej mógł bez przeszkód przekraczać granicę Wielkiej Brytanii. I właśnie to był ten czas, gdy Londyn z miasta białych stał się kosmopolityczną metropolią, gdzie mieszkają obok siebie pochodzący z całego świata ludzie o różnych kolorach skóry .

Im bardziej ulice stawały się kolorowe i odmiennie ubrane, im więcej powstawało etnicznych sklepów, restauracji i barów, tym bardziej zaczęła wychodzić na jaw ciemna strona brytyjskiej duszy.

Lata dominacji nad światem zostawiły w Brytyjczykach przeświadczenie, że są lepsi od wszystkich, niezależnie od pochodzenia i koloru skóry. Ozdobna mapa imperium brytyjskiego w 1886 roku autorstwa Waltera Crane’a (źródło: domena publiczna).

Tolerancja po brytyjsku

Anglik jest nacjonalistą i rasistą, Anglik ma wrodzoną pogardę dla cudzoziemca i niesłychanie poczucie wyższości rasowej – pisał polski publicysta polityczny, premier rządu polskiego na uchodźstwie Stanisław Cat-Mackiewicz. Przed wojną był anglofilem, ale spędziwszy kilkanaście lat wojennych i powojennych w Wielkiej Brytanii stał się krytycznym obserwatorem, zbliżonym wręcz do anglofobii. Miał ku temu powody. Jak pisał:

Anglik nie ujawnia swych nastrojów na zewnątrz. Zawsze jest opanowany i na swój sposób grzeczny. Ale ma niesłychane poczucie wyższości narodowej i spore obrzydzenie do cudzoziemca. Z narodów europejskich szanowani są w Anglii jedynie Niemcy, Holendrzy i narody skandynawskie, potem (…) Hiszpanie (…), natomiast do Francuzów czują Anglicy odrazę, do Włochów pogardę, a do Polaków i odrazę, i pogardę.

Polacy mieli więc pod górkę, ale jeszcze bardziej – kolorowi spoza Europy, nawet jeśli mówili po angielsku i byli od urodzenia poddanymi królowej.

Osoby o „niewłaściwym” kolorze skóry – nawet jeśli pochodziły z Imperium Brytyjskiego – miały trudniej na Wyspach niż Europejczycy. Na tym zdjęciu z ok. 1957 roku widzimy młodą rodaczkę Odelle na ziarnach kakaowca. (fot. John Hill, lic. CC BY-SA 4.0).

Masz ciemną skórę? Nawet prostytutka ci odmówi

Przykładem są losy utalentowanej literacko Odelle z książki „Muza” Jessiego Burtona, która przyjechała do Londynu z Trynidadu, czyli z byłej kolonii brytyjskiej.

W moim kraju, z dyplomem i silnym poczuciem własnej wartości, nawet bym nie pomyślała o zajęciu polegającym głównie na parzeniu herbaty, ale Cynth sprowadziła mnie na ziemię: „Owszem, taką pracę mogłaby wykonywać ślepa na jedno oko i głucha jak pień kulawa żaba, ale oni tutaj i tak ci jej nie dadzą, Odelle”. (…)

Regularnie telefonowałam w odpowiedzi na ogłoszenia o pracę niewymagającą doświadczenia. Ludzie, z którymi rozmawiałam, byli nad wyraz mili, pojawiałam się więc na miejscu, a tam — co za niespodzianka! — każda oferta okazywała się już nieaktualna.

I tak przez 5 lat. No, cóż – w Londynie lat 60. talent to nie wszystko, skoro miało się czarny kolor skóry.

Podobnie pisał o angielskim rasizmie Cat-Mackiewicz:

Z kroniki kryminalnej i sądowej Londynu wiemy, że nie każda prostytutka londyńska zgodzi się na płciowy stosunek z Murzynem. (…) W koloniach angielskich obowiązuje przedział pomiędzy ludnością tubylczą a angielskim „Herrenvolkiem” bardzo daleko idący. Istnieją osobne wagony, osobne tramwaje, osobne restauracje. Dziś Indie są niepodległe, ale jeszcze w czasie ostatniej wojny do restauracji angielskiej w Indiach Hindus nie miał wstępu.

Biedne bękarty

Skąd jednak przywędrowały ksenofobia i rasizm do Wielkiej Brytanii? Z całego świata. To pamiątka z epoki kolonialnej, gdy ¼ kuli ziemskiej była rządzona z Londynu, a nad brytyjskim imperium praktycznie nie zachodziło słońce. Do obsługi posiadłości zamorskich służyła relatywnie niewielka elita urzędników i oficerów kolonialnych, wsparta armią, flotą i miejscowymi siłami porządkowymi. Podział rządzący – rządzeni był więc jasny, a w orientacji często pomagał kolor skóry.

Brytyjski rasizm i ksenofobia rozlewała się jednak również na białych. Doświadczyli tego np. niektórzy polscy lotnicy w czasie II wojny światowej. Na początkowym etapie formowania polskie dywizjony miały brytyjskich współdowódców, co było pomocne w poznaniu procedur Królewskich Sił Powietrznych. Nie zawsze RAF delegował osoby nadające się do współpracy.

Podział rządzący – rządzeni był dla Brytyjczyków zupełnie oczywisty, a w orientacji często pomagał kolor skóry. Na zdjęciu Lord Mountbatten podczas inspekcji wojsk malajskich w 1946 roku (fot. Ministry of Information Photo Division Photographer, Imperial War Museums, domena publiczna).

I tak na przykład do 308. Dywizjonu Myśliwskiego Krakowskiego trafił John A. Davies. Tak opisywał swojego brytyjskiego kolegę polski dowódca jednostki, Stefan Łaszkiewicz:

Był wyższy wzrostem, i patrzył na mnie z góry, dosłownie i w przenośni. Pewne siebie oblicze nie zdradzało ani krzty innego uczucia poza wyniosłością. (…) Siedział za biurkiem z głową odrzuconą do tyłu i wzrokiem utkwionym w ścianę o metr ponad nami. Dolna warga poruszała się, wydając głos o pontyfikalnym tonie. (…) Każdy jego ruch, każde słowo zdawały się pochodzić nie od człowieka, lecz od manekina, udającego rzymskiego prokonsula.

Davies ze swoim cedzeniem słów, wydymaniem dolnej wargi dla dodania autorytetu, ze sztywnymi nogami, ruchami jak na zwolnionym filmie, wygłaszający decyzje z miną arcykapłana, który waży losy imperium brytyjskiego, [był jak] manekin z urzędu i kukła drewniana z wyglądu. Byłem dla niego (…) człowiekiem niższej rasy.

Davies – jak kontynuował przemyślenia polski lotnik – był typowym „produktem” polityki kolonialnej, czyli był to:

wysoki urzędnik lub oficer – „pukka sahib”, dosłownie „mocny pan”, coś w rodzaju udzielnego księcia. Uosabiał on autorytet Wielkiej Brytanii i miał już we krwi pewność, że jego rozkazy, czy też zlecenia nie będą kwestionowane. Odpowiedź inna niż „yes, sir” mogła pochodzić tylko od równorzędnego Anglika. Tubylec, który się na nią zdobył, popełniał bluźnierstwo.

My w oczach Daviesa byliśmy takimi właśnie tubylcami w koloniach. (…) Jeżeli ktoś nie jest Anglikiem, to musi być „poor bastard”. (…) Dosłownie „biedny bękart”, a oznacza [to] istotę niższej klasy.

„Ludzie niższej rasy” z dywizjonu 308 podczas zbierania w Normandii pszenicy do przygotowania lądowiska (fot. Clark N S, Imperial War Museums, domena publiczna).

Pierwsze poniżenie Polaków – już po wojnie

Ostatecznie, polskie dywizjony szybko się usamodzielniły, ale problem powrócił po zakończeniu II Wojny Światowej, gdy 5 lipca 1945 r. Wielka Brytania cofnęła uznanie dla rządu emigracyjnego.

Z dnia na dzień polscy żołnierze stali się – jak stwierdził jeden z Brytyjczyków – „największą nielegalną armią prywatną, jaka kiedykolwiek istniała w tym kraju”. Początkowo rząd brytyjski nakłaniał Polaków do powrotu do Polski, ale nie wszyscy byli do tego chętni. Część doświadczyła już radzieckich łagrów, domy innych znalazły się na terenie Związku Radzieckiego.

Ostatecznie Brytyjczycy zorganizowali Polski Korpus Przesiedleńczy, który pomagał byłym polskim żołnierzom w przejściu do cywila.Nie było to jednak łatwe.

Mimo, że gospodarka brytyjska potrzebowała rąk do pracy, a wielu polskich weteranów miało niezbędne umiejętności, to przeciwko zatrudnianiu Polaków zaczęły ostro protestować związki zawodowe. Wspierał ich brytyjski suweren – w czerwcu 1946 r. sondaż pokazał, że 30 proc. Brytyjczyków chciało pozwolić polskim żołnierzom na pozostanie na Wyspie, ale prawie dwukrotnie więcej (56 proc.) chciało ich deportacji.

Niechęć wyrażano słownie i siłowo. W pobliżu polskich baz pisano farbą na murach „Polacy, do domu” i „Anglia dla Anglików”, niektórzy Polacy zostali pobici. Nagle stałem się, którego każdy chciał się pozbyć, przedmiotem bezużytecznym, uciążliwym, a nawet szkodliwym – żalił się Stefan Knapp, były pilot z 318. Dywizjonu Myśliwsko-Rozpoznawczego Gdańskiego.

Jemu ostatecznie udało się – otrzymał stypendium, skończył studia na Royal Academy of Arts w Londynie i został uznanym artystą. Inni jednak nie mieli tyle szczęścia.

Oto nocne zakłady przemysłowe Londynu, jakieś zmywalnie naczyń, piekarnie, układalnie biszkoptów do pudełek, wypełnione są polskimi staruszkami z wysokimi stopniami w naszej byłej hierarchii urzędniczej i ludzie ci pracują jak „stachanowcy” w stosunku do robotnika angielskiego – pisał Cat-Mackiewicz o polskich byłych wojskowych i politykach.

Stefanowi Knappowi udało się i został wziętym artystą. Inni Polacy nie mieli tyle szczęścia… Na zdjęciu mozaika projektu Stefana Knappa na elewacji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (fot. Zorro2212, lic. CC BY-SA 3.0)

Polacy, pozbawieni żołdu, praw do emerytury, perspektyw, często z wykształceniem jedynie wojskowym, byli bardziej zdeterminowani i zmotywowani od lokalsów. Pracowali więc bardziej ochoczo i bardziej wydajnie niż Brytyjczycy, przez co członkowie związków zawodowych… żądali ich zwolnienia. Kierownictwa zakładów w obawie przed strajkiem najczęściej ulegały.

Polacy – rozpoznawalni po akcencie – byli też często zaczepiani i wyzywani od „polskich faszystów”, czy przybłędów, którzy są nad Tamizą niepotrzebni i powinni wrócić tam, skąd przybyli.

Wyjątki od reguły

I faktycznie. Wielu nie wytrzymywało tej ciężkiej atmosfery i wyjeżdżało. Część do krajów Wspólnoty, gdzie ksenofobia nie była tak powszechna, a część – mimo obaw przed nowymi realiami – do kraju rodzinnego. Do Polski powrócili m.in. w 1956 r. Stanisław Cat-Mackiewicz i w 1958 r. były dziennikarz krakowskiego „Ilustrowanego Kuryera Codziennego” Antoni Wasilewski.

Piloci Dywizjonu 318 taki właśnie emblemat malowali na samolotach. Wkrótce przekonali się, że godnie żyć wśród Brytyjczyków jest niemal tak trudno, jak wygrać w trzy karty… (praca Dmitry Fomina, domena publiczna).

Trzeba w tym miejscu uczciwie stwierdzić, że nie wszyscy Brytyjczycy byli zaczadzeni ksenofobią. Niektórzy nie mieli uprzedzeń do Polaków, nie chcieli ich wyrzucać i uznawali, że mają prawo do życia i szczęścia w Albionie.

Powiedz nam, dlaczego ty po tylu latach opuszczasz teraz naszą wyspę. Zastanów się jeszcze, namyśl się – pytał z troską brytyjski urzędnik krakowianina. Ten jednak spotkał wcześniej wystarczająco dużo brytyjskich ksenofobów, więc z brytyjskim poczuciem humoru odpowiedział: Nie chcę zajmować wam miejsca w autobusach i kolejkach.

***
Inspiracją do napisania tego artykułu stała się powieść Jessie Burton pod tytułem Muza (Wydawnictwo Literackie 2016). To oryginalna opowieść o wolności artystycznej, odnajdowaniu własnej formy ekspresji i poszukiwaniu twórczego odkupienia. Na jej kartach znajdziecie przykuwające uwagę postacie, zręcznie poprowadzoną narrację oraz atmosferę dwóch epok – Hiszpanii w początkach wojny domowej i Londynu lat 60.

Bibliografia:

1. Jessie Burton, Muza, Kraków 2016.

2. Stanisław Cat-Mackiewicz, Londyniszcze, Kraków 2013.

3. Stefan Łaszkiewicz, Od Cambrai po Coventry, Warszawa 1982.

4. Adam Szostkiewicz, Pięć minut chwały, w: „Imperium Brytyjskie. Od kolonizacji Ameryki po referendum szkockie”, „Polityka. Pomocnik historyczny” wydanie specjalne 8/2014.

5. Jacek Tebinka, Kolorowa metropolia, w: „Imperium Brytyjskie. Od kolonizacji Ameryki po referendum szkockie”, „Polityka. Pomocnik historyczny” wydanie specjalne 8/2014.

6. Antoni Wasilewski, Dryndą po Krakowie, Kraków 1976.

7. Adam Zamoyski, Zapomniane dywizjony. Losy lotników polskich, Londyn 1995.

ciekawostkihistoryczne.pl/…/narod-wyjatkowo…