Zamiast hagad wujka Elkama
Chanuka czyli Santa dla Żydów
(fragmenty z książki D. Ashton: Hanukah in America. A History)
“Amerykańscy producenci spoglądają na siłę nabywczą żydowskich rodzin (…) i sprzedają swe grudniowe produkty na chanukę podobnie jak na Boże Narodzenie (…) W XX wieku troska o dzieci i zyski pomogła wynieść Chanukę do znacznej pozycji. Mimo to wielu żydów przeciwstawiało się tym trendom. Prawo żydowskie uważa chanukę jedynie za pomniejsze święto, jedno z dwóch najmniej ważnych świąt w żydowskim kalendarzu religijnym. Kolejnym jest zimowe święto zwane Purim (…) Zasady dla obu tych świąt pozwalają żydom pracować, podobnie jak w dowolny zwykły dzień, inaczej niż w szabas czy inne ważne święto. W chanukę nie wolno pracować jedynie w momencie, gdy się palą świece. Poza szabasem, który przypada w tygodniu chanukowym, żydzi mogą podróżować by odwiedzać się wzajemnie i uczestniczyć w specjalnych wydarzeniach. W XIX i XX wieku, ci którzy uważali, że życie żydowskie powinno być kierowane zasadami prawa rabanicznego (…) opierali się sile amerykańskiego kalendarza świątecznego by przekształcić judaizm. Co najmniej jeden rabin uważał że “zniekształcił” on chanukę (…) Propagatorzy chanuki promowali jej znaczenie w szkołach, klubach, synagogach, na publicznych placach, w miejscach swej pracy oraz w domach amerykańskich żydów. Zmienili narodowe sezonowe obchody lokalnej religii, mimo iż oparte na chrześcijaństwie, w okazję do świętowania dla mieszkających w kraju [tj. Ameryce] żydów (…) Ich wysiłki wytworzyły religijnie zorientowaną kulturę amerykańsko-żydowską, która przybierała co roku kształt podczas chanuki. (…)
Chanuka pozwoliła się ukształtować na nowo jako znaczące wydarzenie amerykańskich żydów dlatego że sam obrzęd jest tak prosty. Zabiera jedynie kilka minut, więc łatwo może zostać ubogacony (…) Jest łatwy do kształtowania. Po drugie, chanuka miała szczęście przypadać podczas sezonu świątecznego, w którym kultura amerykańska zachęca ludzi do świętowania czegoś, co jak Boże Narodzenie, zbliża rodziny i folguje dzieciom. Chanuka pozwoliła żydom przyjąć owo zaproszenie do celebrowania uświęconego życia rodzinnego w grudniu. Żydowskie dzieci nie prosiły nigdy o zabranie do kościoła, raczej prosiły o udekorowane choinki i Santa Clausa. Żydzi odpowiedzieli chanuką. (…)
Chanuka zatem posiada złożone relacje z kulturą amerykańską. Wyolbrzymiając zwykłe święto żydzi działali, kierując się pragnieniem bycia częścią większego, społecznego zimowego sezonu świątecznego. Tworząc i przekształcając nowe piosenki i opowieści świąteczne, wpisali w znaczenie chanuki amerykańskie wartości. Jednocześnie jednak użyli rozbudowanego święta chanuka by oprzeć się powabom chrześcijaństwa. (…) Sprawując każdego roku chanukę, żydzi wyrażają granicę między nimi a społeczeństwem chrześcijańskim. (…)
Aż do dnia wspomnienia Holokaustu oraz Dnia Niepodległości Izraela ustanowionych w XX wieku, chanuka była ostatnim świętem dodanym do żydowskiego kalendarza. Stworzone przez nową grupę przywódców religijnych, którzy przekształcili judaizm wobec zniszczenia poczynionego przez Rzym [Rok Pański 70-135 – przyp. wł.] mężczyźni ci (…) stali się kluczowymi autorytetami żydowskiego życia religijnego. Skodyfikowali ryt świąteczny w swych obszernych pismach zwanych zbiorczo Talmudem, który dostosował zasady religijne życia żydowskiego do nowych okoliczności. (…) Ponieważ rabini przekształcili judaizm, dostosowując do życia żydowskiego w diasporze, ustanowili nowe obchody chanuki. Wyjaśniali skuteczne powstanie machabejskie jako przykład Bożej interwencji, która usunęła zagrożenie ze strony obcych dla żydowskiego życia religijnego. (…) Wyjaśniali zwycięstwo machabejskie jako dowód, że Bóg dalej ochrania żydów (…)
Chanuka pojawiła się jako nowe znaczące święto dla XIX-wiecznych amerykańskich przywódców żydowskich ponieważ związana z nią opowieść dostarczała obrazów i lekcji użytecznych dla duchownych i świeckich przywódców po wszystkich stronach w gorącej debacie jak judaizm powinien dostosować się do Ameryki. (…) Jednocześnie promowano obraz żydowskiej odwagi i wiary już wcześniej podziwiany przez niektórych chrześcijan tego kraju. (…) Bohaterzy chanuki posiadali znaczenie w święcie żydowskim i co ważne, w kulturze amerykańskiej. Machabeusze nie tylko zachowali judaizm i umożliwili dokonania Jezusa i Mahometa, walczyli o takie ideały amerykańskie jak wolność i wolność religijna. Redaktorzy American Hebrew pytali zatem: “czy chanuka powinna być pomniejszym świętem, czy chrześcijanie i mahometanie nie powinni przyłączyć się do nas w świętowaniu, gdyż Machabeusze byli ich wybawicielami, podobnie jak naszymi?” Ta nowa kultura chanuki w Ameryce pomogła żydowskim rodzinom poczuć się częścią większej społeczności w sezonie, w którym było najbardziej prawdopodobne, że poczują się wykluczeni jako nie-chrześcijanie (…) Dynamiczna relacja między rabinami z kongregacji i świeckimi kobietami stała się motorem, który rozwinął i propagował te nowe działania chanukowe (…) Rabini zwrócili się do kobiet ponieważ obchody wymagały niewiele specjalistycznej wiedzy religijnej (…) jednak wymagały wiele znajomości postępowania i zadowalania dzieci. (…)
Elementy żydowskiej tradycji również wskazywały na szczególne zainteresowanie kobiet chanuką (…) Szulchan Aruch wskazuje, że córka najwyższego kapłana Jochanana Judyta pojmała i ścięła głowę asyryjskiemu generałowi Holofernesowi by pomóc w większym machabejskim wysiłku. Ta relacja przenosiła Judytę i Holofernesa z epoki babilońskiego podboju Judei, jak to znajduje się w apokryficznej Księdze Judyty, w epokę Machabeuszy. Inne tradycje umieszczały Judytę w rodzinie Hasmoneuszy jako siostrę Judy Machabeusza. Juda i Judyta są formami hebrajskiego słowa oznaczającego “żydowską osobę”. Obie postaci podejmują wielkie ryzyko by pokonać obcych gnębicieli i obie zwyciężają. (…)
Religijni przywódcy, piszący dla dorosłych odbiorców często wskazywali na chrześcijańskie znaczenie pozornie świeckich zwyczajów Bożonarodzeniowych. Podczas gdy żydzi mogli postrzegać udekorowane i oświetlone drzewko po prostu jako ładny widok by rozjaśnić ponurą zimę. “Drzewko bożonarodzeniowe przypomina chrześcijańskiemu światu o Jezusie z Nazaretu” – wyjaśniał Lilienthal. Jego wiecznie zielona natura przedstawia życie wieczne, które, jak wierzą chrześcijanie, przyniosła światu śmierć Jezusa. Zatem wszystkie choinki są “dorozumianym ustępstwem na rzecz (…) wyznania wiary naszych chrześcijańskich sąsiadów” – jak wyjaśniał inny redaktor. Dlaczego żydzi mieliby wnosić symbol chrześcijaństwa do swych domów? (…) Ponadto, jak wywodzili ci przywódcy, ponieważ chrześcijaństwo uczy, że wszystkie inne religie są fałszywe, żydzi, którzy obchodzą Boże Narodzenie faktycznie obrażają samych siebie (…) Również amerykańscy rabini i inni prosili swych czytelników by rozważyli wrażenie jakie choinka może wywrzeć na żydowskiej młodzieży. Świętując narodziny założyciela chrześcijaństwa żydzi nie tylko uczyli swe dzieci “małpować” chrześcijańskie zwyczaje lecz “wnosili składkę” do ostatecznego nawrócenia swych dzieci na chrześcijaństwo. (…) W roku 1881 korespondent American Israelite z Buffalo, NY, podsunął rozwiązanie tego problemu. Zauważając że “Boże Narodzenie (…) tutaj (…) było obchodzone jak zwykle wśród Żydów przez liczne prezenty dla dzieci” – praktykę, którą potępiał – pomyślał o przekierowaniu okazji do rodzicielskiej dobroci na “jedno z naszych własnych świąt. Chanuka lub Purim mogą dobrze posłużyć temu celowi”. Zwyczajowo żydzi obdarowywali się prezentami (zwykle pieczonymi ciastami) na Purim, lecz jego czas nie przypadał na grudniowy boom otaczający narodowe rozdawanie prezentów na Boże Narodzenie. Inaczej Chanuka.”
(Santa – chodzi oczywiście o komercyjnego Mikołaja wymyślonego mniej więcej wtedy co aktualna formuła chanuki)
(fragmenty z książki D. Ashton: Hanukah in America. A History)
“Amerykańscy producenci spoglądają na siłę nabywczą żydowskich rodzin (…) i sprzedają swe grudniowe produkty na chanukę podobnie jak na Boże Narodzenie (…) W XX wieku troska o dzieci i zyski pomogła wynieść Chanukę do znacznej pozycji. Mimo to wielu żydów przeciwstawiało się tym trendom. Prawo żydowskie uważa chanukę jedynie za pomniejsze święto, jedno z dwóch najmniej ważnych świąt w żydowskim kalendarzu religijnym. Kolejnym jest zimowe święto zwane Purim (…) Zasady dla obu tych świąt pozwalają żydom pracować, podobnie jak w dowolny zwykły dzień, inaczej niż w szabas czy inne ważne święto. W chanukę nie wolno pracować jedynie w momencie, gdy się palą świece. Poza szabasem, który przypada w tygodniu chanukowym, żydzi mogą podróżować by odwiedzać się wzajemnie i uczestniczyć w specjalnych wydarzeniach. W XIX i XX wieku, ci którzy uważali, że życie żydowskie powinno być kierowane zasadami prawa rabanicznego (…) opierali się sile amerykańskiego kalendarza świątecznego by przekształcić judaizm. Co najmniej jeden rabin uważał że “zniekształcił” on chanukę (…) Propagatorzy chanuki promowali jej znaczenie w szkołach, klubach, synagogach, na publicznych placach, w miejscach swej pracy oraz w domach amerykańskich żydów. Zmienili narodowe sezonowe obchody lokalnej religii, mimo iż oparte na chrześcijaństwie, w okazję do świętowania dla mieszkających w kraju [tj. Ameryce] żydów (…) Ich wysiłki wytworzyły religijnie zorientowaną kulturę amerykańsko-żydowską, która przybierała co roku kształt podczas chanuki. (…)
Chanuka pozwoliła się ukształtować na nowo jako znaczące wydarzenie amerykańskich żydów dlatego że sam obrzęd jest tak prosty. Zabiera jedynie kilka minut, więc łatwo może zostać ubogacony (…) Jest łatwy do kształtowania. Po drugie, chanuka miała szczęście przypadać podczas sezonu świątecznego, w którym kultura amerykańska zachęca ludzi do świętowania czegoś, co jak Boże Narodzenie, zbliża rodziny i folguje dzieciom. Chanuka pozwoliła żydom przyjąć owo zaproszenie do celebrowania uświęconego życia rodzinnego w grudniu. Żydowskie dzieci nie prosiły nigdy o zabranie do kościoła, raczej prosiły o udekorowane choinki i Santa Clausa. Żydzi odpowiedzieli chanuką. (…)
Chanuka zatem posiada złożone relacje z kulturą amerykańską. Wyolbrzymiając zwykłe święto żydzi działali, kierując się pragnieniem bycia częścią większego, społecznego zimowego sezonu świątecznego. Tworząc i przekształcając nowe piosenki i opowieści świąteczne, wpisali w znaczenie chanuki amerykańskie wartości. Jednocześnie jednak użyli rozbudowanego święta chanuka by oprzeć się powabom chrześcijaństwa. (…) Sprawując każdego roku chanukę, żydzi wyrażają granicę między nimi a społeczeństwem chrześcijańskim. (…)
Aż do dnia wspomnienia Holokaustu oraz Dnia Niepodległości Izraela ustanowionych w XX wieku, chanuka była ostatnim świętem dodanym do żydowskiego kalendarza. Stworzone przez nową grupę przywódców religijnych, którzy przekształcili judaizm wobec zniszczenia poczynionego przez Rzym [Rok Pański 70-135 – przyp. wł.] mężczyźni ci (…) stali się kluczowymi autorytetami żydowskiego życia religijnego. Skodyfikowali ryt świąteczny w swych obszernych pismach zwanych zbiorczo Talmudem, który dostosował zasady religijne życia żydowskiego do nowych okoliczności. (…) Ponieważ rabini przekształcili judaizm, dostosowując do życia żydowskiego w diasporze, ustanowili nowe obchody chanuki. Wyjaśniali skuteczne powstanie machabejskie jako przykład Bożej interwencji, która usunęła zagrożenie ze strony obcych dla żydowskiego życia religijnego. (…) Wyjaśniali zwycięstwo machabejskie jako dowód, że Bóg dalej ochrania żydów (…)
Chanuka pojawiła się jako nowe znaczące święto dla XIX-wiecznych amerykańskich przywódców żydowskich ponieważ związana z nią opowieść dostarczała obrazów i lekcji użytecznych dla duchownych i świeckich przywódców po wszystkich stronach w gorącej debacie jak judaizm powinien dostosować się do Ameryki. (…) Jednocześnie promowano obraz żydowskiej odwagi i wiary już wcześniej podziwiany przez niektórych chrześcijan tego kraju. (…) Bohaterzy chanuki posiadali znaczenie w święcie żydowskim i co ważne, w kulturze amerykańskiej. Machabeusze nie tylko zachowali judaizm i umożliwili dokonania Jezusa i Mahometa, walczyli o takie ideały amerykańskie jak wolność i wolność religijna. Redaktorzy American Hebrew pytali zatem: “czy chanuka powinna być pomniejszym świętem, czy chrześcijanie i mahometanie nie powinni przyłączyć się do nas w świętowaniu, gdyż Machabeusze byli ich wybawicielami, podobnie jak naszymi?” Ta nowa kultura chanuki w Ameryce pomogła żydowskim rodzinom poczuć się częścią większej społeczności w sezonie, w którym było najbardziej prawdopodobne, że poczują się wykluczeni jako nie-chrześcijanie (…) Dynamiczna relacja między rabinami z kongregacji i świeckimi kobietami stała się motorem, który rozwinął i propagował te nowe działania chanukowe (…) Rabini zwrócili się do kobiet ponieważ obchody wymagały niewiele specjalistycznej wiedzy religijnej (…) jednak wymagały wiele znajomości postępowania i zadowalania dzieci. (…)
Elementy żydowskiej tradycji również wskazywały na szczególne zainteresowanie kobiet chanuką (…) Szulchan Aruch wskazuje, że córka najwyższego kapłana Jochanana Judyta pojmała i ścięła głowę asyryjskiemu generałowi Holofernesowi by pomóc w większym machabejskim wysiłku. Ta relacja przenosiła Judytę i Holofernesa z epoki babilońskiego podboju Judei, jak to znajduje się w apokryficznej Księdze Judyty, w epokę Machabeuszy. Inne tradycje umieszczały Judytę w rodzinie Hasmoneuszy jako siostrę Judy Machabeusza. Juda i Judyta są formami hebrajskiego słowa oznaczającego “żydowską osobę”. Obie postaci podejmują wielkie ryzyko by pokonać obcych gnębicieli i obie zwyciężają. (…)
Religijni przywódcy, piszący dla dorosłych odbiorców często wskazywali na chrześcijańskie znaczenie pozornie świeckich zwyczajów Bożonarodzeniowych. Podczas gdy żydzi mogli postrzegać udekorowane i oświetlone drzewko po prostu jako ładny widok by rozjaśnić ponurą zimę. “Drzewko bożonarodzeniowe przypomina chrześcijańskiemu światu o Jezusie z Nazaretu” – wyjaśniał Lilienthal. Jego wiecznie zielona natura przedstawia życie wieczne, które, jak wierzą chrześcijanie, przyniosła światu śmierć Jezusa. Zatem wszystkie choinki są “dorozumianym ustępstwem na rzecz (…) wyznania wiary naszych chrześcijańskich sąsiadów” – jak wyjaśniał inny redaktor. Dlaczego żydzi mieliby wnosić symbol chrześcijaństwa do swych domów? (…) Ponadto, jak wywodzili ci przywódcy, ponieważ chrześcijaństwo uczy, że wszystkie inne religie są fałszywe, żydzi, którzy obchodzą Boże Narodzenie faktycznie obrażają samych siebie (…) Również amerykańscy rabini i inni prosili swych czytelników by rozważyli wrażenie jakie choinka może wywrzeć na żydowskiej młodzieży. Świętując narodziny założyciela chrześcijaństwa żydzi nie tylko uczyli swe dzieci “małpować” chrześcijańskie zwyczaje lecz “wnosili składkę” do ostatecznego nawrócenia swych dzieci na chrześcijaństwo. (…) W roku 1881 korespondent American Israelite z Buffalo, NY, podsunął rozwiązanie tego problemu. Zauważając że “Boże Narodzenie (…) tutaj (…) było obchodzone jak zwykle wśród Żydów przez liczne prezenty dla dzieci” – praktykę, którą potępiał – pomyślał o przekierowaniu okazji do rodzicielskiej dobroci na “jedno z naszych własnych świąt. Chanuka lub Purim mogą dobrze posłużyć temu celowi”. Zwyczajowo żydzi obdarowywali się prezentami (zwykle pieczonymi ciastami) na Purim, lecz jego czas nie przypadał na grudniowy boom otaczający narodowe rozdawanie prezentów na Boże Narodzenie. Inaczej Chanuka.”
(Santa – chodzi oczywiście o komercyjnego Mikołaja wymyślonego mniej więcej wtedy co aktualna formuła chanuki)
