W kwietniu roku 1971 Paweł VI, uporawszy się z wprowadzeniem całkowicie nowych obrzędów w zakresie Sakramentów Świętych i Mszy Świętej, zaaprobował bardzo obszerną lecz zawierającą niewiele konkretów Ogólną Instrukcję Katechetyczną. Instrukcja ta (pkt 2) powoływała się na rojenia Gaudium et spes o wejściu rodzaju ludzkiego w “nowy etap dziejów… prawdziwej społecznej i kulturowej transformacji, która wywiera wpływ także na życie religijne człowieka“. Jak wyjaśniała dalej instrukcja (pkt 2) kiedyś “tradycja kulturowa w większym stopniu sprzyjała przekazywaniu wiary”, no ale czasy się zmieniły więc potrzeba “odnowy ewangelizacji” oraz “nowych form wyrazu”. Jednym ze słów-kluczy owego nowego etapu stał się “pluralizm”, “harmonia między różnymi rodzinami duchowymi”. Wobec powyższego proponuje się nowe formy katechezy m.in zakładające udział w ekumenicznym dialogu (pkt 27, Instrukcja powołuje się tu oczywiście na Unitatis redintegratio) oraz nowe pojmowanie w Lumen Gentium (1) Kościoła jako “sakramentu jedności rodzaju ludzkiego“, co zakłada m.in. “owocny dialog z ludźmi i kulturami niechrześcijańskimi, zachowując ich prawidłowo rozumianą wolność religijną” (Dignitatis Humanae, Ad Gentes – por. Instrukcja 28). Instrukcja propagowała również (pkt 43) nowy “soborowy” pomysł “pewnej hierarchii prawd”. Wzywała wreszcie do “dialogu ze światem” (pkt 67): “zauważając znaki czasu [Kościół] odkrywa to co ludzie uważają za ważne i w jakich rzeczach się z nimi zgadza. Nadto stara się być zrozumiany i uznany przez świat (…)” Katecheza ma nadto od tej pory “budzić doświadczenie życia wiary” (pkt 88).
Jak się wskazuje w posoborowym piśmiennictwie: “wraz z ukazaniem się dyrektorium rozpoczął się długi proces odnowy katechetycznej związanej z Soborem Watykańskim II” (por. A. Kiciński: Rozwój dyrektoriów katechetycznych po Soborze Watykańskim II). I w Polsce realizowano “inicjację soborową” w katechezie dzieci i młodzieży. Ks. H. Łuczak SDB, podsumowując kilkanaście lat później (1986; Katecheza młodzieży w Polsce w świetle programu z roku 1971) wprowadzone w roku 1971 zmiany, pisze o polskiej recepcji posoborowych nowości:
“Autorzy programu, pragnąc dostosować katechezę do aktualnych potrzeb Kościoła posoborowego (sic!) i społeczeństwa polskiego, podjęli próbę przebudowy jej zasadniczych form. W naszym czasie nie wystarcza podawanie katechizowanym obiektywnych prawd wiary, nawet w najbardziej poprawnej formie, lecz trzeba doprowadzić ich do dojrzałości w wierze, której przejawem jest chrześcijański styl życia. Katecheza tradycyjna, która w określonych warunkach historycznych stała się „lekcją religii”, a jej głównym zadaniem był przekaz wiedzy religijnej, nie była już w stanie doprowadzić do integracji między życiem a wiarą. W tej sytuacji trzeba było wypracować nową koncepcję posługiwania katechetycznego i oprzeć ją na odmiennych zasadach.”
Przyjęto wzorce z Niemiec, o których pisał kilka lat wcześniej “guru” “rewolucji soborowej” w Polsce ks. Franciszek Blachnicki, człowiek-orkiestra, tj. specjalista nie tylko od liturgii (por. np. Ks. Franciszek Blachnicki czyli “Ceremoniarz Tysiąclecia”Liturgiczni taboryci czyli o ks. Blachnickim raz jeszcze) czy organizacji oaz dla młodzieży, lecz również “katechetyki fundamentalnej”. W roku 1964 wszedł on w skład “nowych kadr katechetycznych”, które miały się zająć “reformą” katechezy. W roku 1969, w czasopiśmie uczelni pod opieką kard. Wyszyńskiego Collectanea Theologica (Katechetyka fundamentalna) pisał:
“Przeprowadzana dziś, w obliczu kryzysu tradycyjnych form duszpasterstwa, refleksja i dyskusja na temat katechezy jako jednego z najważniejszych przejawów działalności Kościoła, dotyczy głównie problemów zasadniczych i podstawowych, związanych z określeniem natury i celu katechezy, jej miejsca w całokształcie życia Kościoła, jej istotnych przymiotów oraz koncepcji jej podmiotu. (…) Poszukiwanie źródeł kryzysu i nieskuteczności tradycyjnej metody katechetycznej zmusiło ją jednak do wysiłków zmierzających do uświadomienia sobie swoich teologicznych podstaw i zasad. (…) W Polsce, już w roku 1965, na studium katechetyczno-pedagogicznym dla profesorów katechetyki i pedagogiki w seminariach duchownych odbytym w Warszawie (15 i 16 IX) został przedłożony przez autora tego artykułu projekt nowego programu wykładów katechetyki w seminariach (…) Zadaniem katechetyki fundamentalnej będzie wypracowanie szczególnych wskazań dla odnowy katechezy Kościoła we współczesnym świecie w oparciu o ogólne pryncypia ustalone przez teologię duszpasterstwa. (…) Należałoby przedstawić ewolucję pojęcia katechetyki, zgodnie z jej obecną samo-świadomością w ramach nowej teologii pastoralnej jaki nauki o urzeczywistnianiu się Kościoła we współczesnym świecie poprzez podstawowe swoje funkcje, do których należy również katecheza i katechumenat (…) Część druga katechetyki fundamentalnej musiałaby zająć się przedstawieniem podstaw dla dedukcji koncepcji katechezy i katechumenatu właściwej na dzisiejszą godzinę dziejów Kościoła, zgodnie z ukazaną powyżej metodą katechetyki fundamentalnej. (…) Historia katechezy w ramach katechetyki fundamentalnej nie może oczywiście mieć charakteru jakiejś faktografii, ale musi być pragmatycznym wykładem rozwoju historycznego kościelnej funkcji katechetycznej, w celu ukazania jej istotnych praw, możliwych wypaczeń, odchyleń i jedno stronności, w celu doprowadzenia do fenomenologicznego zrozumienia, jak powinna wyglądać idealna katecheza, zgodna z Objawieniem braz z istotą zbawienia i Kościoła. Tak przeprowadzony wykład dziejów katechezy będzie zarazem doskonałym wprowadzeniem w zrozumienie całej problematyki współczesnej odnowy katechetycznej. Wydźwiękiem szkicu dziejów katechezy1 musi być ukazanie współczesnych kierunków katechetycznych oraz aktualnego etapu odnowy katechetycznej. To jednak musi być dokonane na tle ogólnej analizy teologiczno-socjologicznej sytuacji Kościoła w świecie współczesnym, ze szczególnym uwydatnieniem tych znaków czasu, na które musi odpowiedzieć katechetyka i katecheza adekwatna (…)
Należy wyciągnąć konsekwencje katechetyczne z podstawowej tezy dzisiejszej teologii pastoralnej głoszącej, że cały Kościół jako społeczność zbawionych (societas sanctorum) jest także podmiotem pośrednictwa zbawczego (Ecclesia sanctificans, Ecclesia Mater). W zastosowaniu do katechezy wynika z tego nie tylko postulat należytego uwzględnienia roli świeckich katechetów, ale przede wszystkim podkreślenie istotnej roli instytucji katechumenatu w różnych formach jako społecznego podmiotu katechezy.”
Jak pisze A. Kiciński: “Praktyka katechetyczna w Polsce wyprzedziła (…) ukazanie się DCG [tj. instrukcji zaaprobowanej przez Pawła VI – przyp. wł] i podjęto wcześniej badania naukowe z katechetyki i formację katechetów. DCG po ukazaniu się w 1971 r. stało się stałym punktem odniesienia w badaniach katechetyki posoborowej i motorem napędowym w uniwersyteckiej formacji katechetów w Polsce"
Jak przyznawali otwarcie autorzy programu ramowego nowej katechezy dla polskiej młodzieży (szkół średnich) z roku 1971, zatwierdzonego przez Episkopat w pierwszych jego słowach:
“Nowy program odstępuje od podziału na przedmioty i łączy treści dogmatyczne, biblijne, moralne i historyczne ze sobą: usiłuje dostosować je do rozwoju psychicznego w danym okresie oraz obiera egzystencjalny a nie ontologiczny punkt wyjścia nauczania. Tym samym przesuwaakcent z wiedzy o prawdach religijnych i moralnych na osobiste zaangażowanie młodzieży w wiarę, a więc z poznania rozumowego na decyzję woli i miłości jako odpowiedź na apel Boga”.
Upraszczając: tradycyjne poznanie Boga zastępowano modernistycznym doświadczeniem religijnym.
W programie ramowym dla szkół podstawowych znalazły się takie zagadnienia jak np.:
“Kościół w świecie. Związek Kościoła ze światem. Misja Kościoła wobec świata. Zależność Kościoła od świata. Działanie chrześcijan w świecie. Kościół wobec innych religii.”
W programie dla młodzieży szkół średnich wskazywano m.in:
“Sobory powszechne w Kościele były właśnie tą formą obrony prawdy objawionej (były też formy niewłaściwe: inkwizycja). Kościół Chrystusowy ma służyć planom Bożym wobec ludzkości przez świadectwo miłości wzajemnej wśród tych, którzy tworzą lud Boży, a także przez miłość do każdego człowieka i do kultury ludzkiej.”
“Religia jest dialogiem między człowiekiem a Bogiem. Bóg pierwszy rozpoczął ten dialog, gdy przedstawił się człowiekowi, ujawniając przed nim swoją miłość, tajemnice, zbawcze zamiary.”
“Zasadniczym i centralnym obrzędem wspólnoty Kościoła jest zawsze Eucharystia, która jest pamiątką i uobecnieniem misterium paschalnego Chrystusa.”
“Wiara nie koliduje z wartościami doczesnymi, jak nauka i technika, politechnika, postęp, kultura, rozrywki…”
“Niezwykle popularny jest dzisiaj humanizm. Chrześcijańska koncepcja człowieka jest na wskroś humanistyczna (…) Nie ma żadnej sprzeczności między nauką o stworzeniu człowieka a ewolucją.”
“Ludzi odpowiedzialnych kształtuje chrześcijański światopogląd, który nie przecząc żadnym twierdzeniom naukowym głosi: (…) humanizm (człowiek najwyższą wartością na ziemi)”
“Kościół współczesny wszedł na drogę ekumenizmu, ale jednocześnie nie zaprzestał swego misyjnego posłannictwa. Nie chodzi tutaj o panowanie nad ludźmi, ale o podzielenie się z nimi Radosną Nowiną o zbawieniu. Kościół poczuwa się do wspólnoty ze światem, do służenia mu i do świadczenia przed nim o Chrystusie. (…) Ważne problemy dzisiejszego świata żywo obchodzą wszystkich ludzi, a więc również chrześcijan. Spróbujmy w świetle Ewangelii najnowszej nauki Kościoła zająć stanowisko wobec takich zagadnień, jak: pokój, wolność, porozumienie międzynarodowe, dyskryminacja rasowa, religijna, ideologiczna, narodowa, problem głodu, postęp techniczny, sport, kultura, ruch drogowy, czas wolny…”
Na podstawie powyższego programu ramowego przyjęto następnie programy szczegółowe, które istniały w dwóch wprowadzonych w tym samym roku wersjach – poznańskiej i krakowskiej, potem modyfikowanych. Oto cytaty z jednej z wersji tych programów (cyt. za: Wrocławskie Wiadomości Kościelne 1991, nr 1):
Szkoła podstawowa
Klasa II: “W UCZCIE EUCHARYSTYCZNEJ JEZUS ZMARTWYCHWSTAŁY ŁĄCZY NAS ZE SOBĄ. Spożywając Ciało Chrystusa uczestniczymy w Jego ofierze. Msza św. posiada formę uczty ofiarnej.”
Klasa III (podstawowa): “Źródłem życia Owczarni Chrystusowej w ciągu całego roku liturgicznego, jest niedzielne zgromadzenie eucharystyczne , w którym biorą również udział ci, którzy bez własnej winy nie mogą być obecni na Mszy św. (…) Ze zgromadzonymi na niedzielnym spotkaniu eucharystycznym, łączą się również ci, którzy w tym czasie pracują dla dobra innych. (…) W ZGROMADZENIU EUCHARYSTYCZNYM UCZYMY SIĘ UKAZYWAĆ LUDZIOM JEZUSA, JAKO UPRAGNIONEGO PRZEZ WSZYSTKICH ZBAWICIELA. (…) Z RADOŚCIĄ PRZYJMUJEMY NIEDZIELNE ZAPROSZENIE CHRYSTUSA NA UCZTĘ MIŁOŚCI. Niedziela, jako „Dzień Pański” . Niedzielne zgromadzenie chrześcijan dla sprawowania paschalnego misterium (Pascha tygodniowa).”
“Międzynarodowe imprezy sportowe zbliżają ludzi do siebie i budzą pragnienie jedności. Duch Święty gromadzi ludzi wokół Wieczernika w dniu Pięćdziesiątnicy Paschalnej”
Klasa IV:“ZGROMADZENIE LITURGICZNE NAJLEPIEJ UKAZUJE JEDNOŚĆ LUDU BOŻEGO. Wybieramy odpowiednie elementy liturgiczne, ukazujące jedność zgromadzenia liturgicznego. — ludzie schodzą się z różnych stron i środowisk, — symbolika ołtarza — lud Boży otacza jeden stół eucharystyczny, — wspólna modlitwa i wspólny śpiew, — wszyscy słuchają tego samego słowa Bożego, — wszyscy składają tę samą ofiarę, — wszyscy spożywają ten sam pokarm duchowy.”
“Głoszenie Słowa Bożego jest pierwszym zadaniem również i Kościoła, dlatego w czasie zgromadzenia eucharystycznego, najpierw odbywa się czytanie i głoszenie Słowa Bożego w ramach pierwszej części Mszy św. zwanej Liturgią Słowa (…) Główny nacisk kładziemy na czynne i świadome uczestniczenie w Liturgii Słowa.”
“KOŚCIÓŁ SKŁADA OFIARĘ NOWEGO PRZYMIERZA W RADOSNYM DZIĘKCZYNIENIU. Msza św. jest Ofiarą Eucharystyczną, tzn. Ofiarą wdzięczności za wszystko, co Bóg dla nas uczynił, na pierwszym miejscu za dzieło zbawienia.”
“UCZTA EUCHARYSTYCZNA JEST UCZTĄ OFIARNĄ. Ukazujemy związek, jaki zachodzi między Ofiarą, a Komunią św. Jest ona częścią integralną Ofiary Eucharystycznej. (…) Ukazujemy ostateczny cel zgromadzenia eucharystycznego: wizję przyszłej chwały w domu Ojca. Ucztę Ofiarną ujmujemy, jako Ucztę Paschalną, to znaczy w czasie której otrzymujemy pokarm, konieczny w czasie drogi do domu Ojca i która jest Ucztą Kościoła w fazie przejścia.”
Klasa VI:“Jezus Chrystus założył jeden Kościół. Z winy ludzi powstały różne odłamy chrześcijaństwa. Podajemy różne informacje o Kościołach chrześcijańskich (prawosławie, protestanci itd.). Tłumaczymy akcję ekumenizmu, wiążąc ją z postacią Kardynała Bea.”
“CAŁY LUD BOŻY UCZESTNICZY W KAPŁAŃSTWIE CHRYSTUSA. Wezwanie św. Piotra (1 P 2, 5-9). Kapłaństwo powszechne wiernych. Lud kapłański: w Starym Przymierzu — naród wybrany uświęcił siebie i pośredniczył w zbawieniu innych narodów. Jezus Chrystus, jako Bóg i Człowiek, jest prawdziwym Pośrednikiem między Bogiem, a ludźmi. Zadanie ludu kapłańskiego w Nowym Przymierzu: składanie ofiar duchowych, ukazywanie innym drogi do zbawienia, udział w Ofierze Eucharystycznej, wspólna modlitwa, funkcje liturgiczne wiernych, czynne uczestnictwo w innych sakramentach. Czynne i świadome uczestnictwo w liturgii”
“Wymaganiem rzekomego postępu naukowego jest zaprzeczenie Boga i religii. Wielki nasz rodak i uczony, Mikołaj Kopernik był wierzącym chrześcijaninem wiernym synem Kościoła.”
“Chrystus jest obecny w zgromadzeniu ludu Bożego. Chrystus jest obecny w osobie celebrującego kapłana. Chrystus jest obecny w Słowie Bożym. Chrystus jest obecny pod postaciami chleba i wina.”
Klasa VII: “Niedzielna Eucharystia uczestnictwem w Misterium Paschalnym Chrystusa.”
“Znaki czci Bożej w różnych religiach: obyczaje, sztuka ludów i kapłani.”
“Przez chrzest ludzie zostają wszczepieni w paschalne misterium Chrystusa (KL 6) i wprowadzeni do Kościoła, umocnieni Duchem Sw. do służby braciom.”
Klasa VIII:“Kościół Chrystusowy żyje miłością, głosi miłość i wykonuje ją, od samego początku istnienia zajmuje się potrzebującymi okazuje szacunek dla tych, którzy wyznają inną religię”
“JAN XXIII (postać). Uznanie wartości w każdym człowieku. Praktyka braterska. Dobroć.”
Szkoła średnia
Klasa I: “Chrystus żyje w sztuce współczesnej (architektura nowych kościołów np. w Tarnowie, Nowej Hucie itp.); współczesna poezja i dramat (np. Brandstaetter, Poemat o moim Chrystusie; Diego Fabri; Proces Jezusa); w muzyce; np. pasja wg św. Łukasza czyli Dies Irae Pendereckiego; w filmie: np. „Ewangelia Mateusza” Passoliniego). Chodzi o to, by w dzisiejszej cywilizacji technicznej umieć dostrzec żyjącego Chrystusa i wierzyć, że Chrystus żyć będzie zawsze.”
Klasa II:“Prymat, kolegialność, tzw. Rady: Synody, Konferencja Episkopatu, Rady kapłańskie i duszpasterskie, Rady Parafialne.”
“Rehabilitacja laikatu w w. XX (Akcja Katolicka) a szczególnie po II Soborze Watykańskim”
“Ruch ekumeniczny i jego odbicie w dawnej modlitwie Wielkiego Piątku. Początek ruchu ekumenicznego, jego rozwój. Dekret o ekumeniźmie II Soboru Watykańskiego. Udział braci odłączonych w Soborze. Zdjęcie z anatem z r. 1904 (w r. 1965).”
“Potrzeba tolerancji i zwalczania postawy inkwizycyjnej w sobie w czasach współczesnych.”
“Sobór Watykański II — otwarcie się Kościoła na potrzeby i bolączki obecnych czasów.”
“Nasza epoka jest epoką przełomową, stąd trudno się zorientować od razu w tym, co niezmienne i zmienne.”
Klasa III: “RELIGIE WIELKICH CYWILIZACJI NIECHRZEŚCIJAŃSKICH”
“Antysemityzm od czasów krucjat: — emancypacja Żydów od rewolucji francuskiej, potem prześladowania i pogromy (szczególnie w Rosji), — masowa eksterminacja Żydów przez hitleryzm, — współczesny syjonizm, powrót do Palestyny. Religia żydowska — judaizm. DRN [tj. Nostra Aetate] o Żydach”
Klasa IV: “Światowy apartheid. Niesprawiedliwy podział dóbr. Przepaść pomiędzy krajami bardzo bogatymi i bardzo biednymi. Nędza i głód w świecie obok zbytku i niszczenia zbiorów zboża dla podniesienia cen. Eksplozja demograficzna i strach przed przeludnieniem oraz rodzący się stąd problem populacyjny, ograniczenie liczby urodzin i narastające z tego powodu problemy etyczne.”
“Zmiany i postawy Kościoła wobec świata w ostatnim stuleciu, a szczególnie od Soboru Watykańskiego II. Kościół zdaje sobie sprawę ze zła w świecie, ale dostrzega także i dobro, jak np. osiągnięcia w dziedzinie nauki i techniki dla dobra ludzkości itp.”
“Jak wytłumaczyć obecny spadek powołań? Jakie środki podejmuje Kościół, by ten stan zmienić? Jak ocenia powołanie kapłańskie i zakonne Sobór Watykański II. Jakie nowe formy życia zakonnego powstają w obecnych czasach?”
“CEL OSTATECZNY WSZYSTKICH DĄŻEŃ. Zjednoczenie wszystkich w Chrystusie przez miłość. Wizja przyszłości: — historyczna i realistyczna Karla Rahnera, — filozoficzna i kosmiczna Pierre Teilhard’a de Chardin”
W roku 1979 Jan Paweł II wydał adhortację Catechesi Tradendae. Przypominał w niej że Paweł VI uważał dokumenty Soboru Watykańskiego II za “wielki katechizm czasów współczesnych” (CT 2), zwracał uwagę na “katechetyczną odnowę” w całym Kościele po Instrukcji w roku 1971 oraz ujmował katechezę jako “systematyczną inicjację w objawienie” (CT 22), wskazywał Credo Ludu Bożego Pawła VI jako punkt odniesienia (CT 28), podkreślał (CT 32) “ekumeniczny charakter katechezy”, jej “wymiar ekumeniczny albowiem wszyscy wierni są wezwani do udziału (…) w ruchu do jedności”, powołując się na błędy Unitatis Redintegratio 3 że “Duch Chrystusa nie wzbrania się używać [innych kościołów i wspólnot kościelnych poza Kościołem] jako środków zbawienia”. Katecheza ma zatem przygotowywać katolików do “życia w kontaktach z niekatolikami, potwierdzając swą katolicką tożsamość i z poszanowaniem wiary innych”. CT 33 zakładało też “współpracę na polu katechezy między katolikami i innymi chrześcijanami” mając za podstawę “elementy wspólne wszystkim chrześcijanom”. Katechetyczna “odnowa” soborowa miała się dalej rozkręcać.
