1994-96. Przekroczyć próg nadziei - przygotowania do wielkiego Jubileuszu Roku 2000.
W roku 1994 ukazał się pod tytułem Varcare la soglia della speranza czyli Przekroczyć próg nadziei “wywiad rzeka” przeprowadzony w październiku roku 1993 z papieżem przez włoskiego dziennikarza Vittorio Messoriego. Wywiad przetłumaczono na 53 języki. W książce nie brakowało i akcentów dotyczących judaizmu oraz żydów m.in.:
“Poprzez zadziwiającą mnogość religii, układających się harmonijnie w rodzaj kręgów koncentrycznych, dochodzimy do najbliższej nam religii, do religii Ludu Bożego Starego Przymierza. Słowa Deklaracji Nostra aetate są przełomowe. (…)Mam żywo przed oczyma obraz żydów podążających w dzień sobotni do synagogi, która znajdowała się na zapleczu naszego gimnazjum. Obie grupy religijne, katolików i żydów, łączyła — jak przypuszczam —świadomość, że modlą się do tego samego Boga.Mimo różnicy języka, modlitwy w kościele i w synagodze w znacznej mierze opierały się na tych samych tekstach. (…)
Wracam pamięcią do okresu mojego pasterzowania w Krakowie. Kraków, a zwłaszcza jego dzielnica Kazimierz, pełna jest śladów żydowskiej tradycji i kultury. Na Kazimierzu było przed wojną kilkadziesiąt synagog, a niektóre z nich były wielkimi zabytkami kultury. Jako Arcybiskup krakowski miałem żywe kontakty ze społecznością żydowską Krakowa. Bardzo serdeczne stosunki łączyły mnie z przewodniczącym gminy żydowskiej, co przetrwało jeszcze po moim przeniesieniu do Rzymu.
Wybrany na Stolicę Piotrową kontynuuję tylko to, co w moim życiu ma bardzo głębokie korzenie. Przy okazji moich podróży apostolskich staram się zawsze spotykać z przedstawicielami wspólnot żydowskich na całym świecie. Ale przeżyciem zupełnie wyjątkowym były dla mnie z pewnością odwiedziny w synagodze rzymskiej (…) Dane mi było w czasie tych pamiętnych odwiedzin wypowiedzieć słowa o starszych braciach w wierze. Te słowa streszczają zresztą wszystko, co powiedział Sobór i co nie może nie być dogłębnym przekonaniem Kościoła. Sobór Watykański II nie użył w tym wypadku wielu słów, ale to, co powiedział, pokrywa olbrzymią rzeczywistość, i to nie tylko religijną, ale i kulturalną. Ten niezwykły naród w dalszym ciągu nosi w sobie znamiona owego Bożego wybrania. (…)
Izrael zapłacił wysoką cenę za swoje ,,wybranie”. Może stał się przez to bardziej podobny do Syna Człowieczego, który według ciała był również synem Izraela, a dwutysięczna rocznica Jego przyjścia na świat będzie także świętem dla żydów. Cieszę się, że moje posługiwanie na Stolicy św. Piotra wypadło w okresie posoborowym, kiedy inspiracja Deklaracji Nostra aetate przyobleka się w konkretne kształty. W ten sposób zbliżają się do siebie te dwa wielkie człony Bożego wybrania: Stare i Nowe Przymierze. Przymierze Nowe odnajduje w Starym swoje korzenie (…)”.
W lutym 1994 roku w Jerozolimie doszło do wielkiej międzyreligijnej konferencji z udziałem ponad 500 przedstawicieli z prawie 100 państw. Obok żydów czy protestantów pojawili się przedstawiciele Kościoła, w tym z Watykanu kard. Ratzinger oraz mianowany w roku 1993 kardynałem Carlo Maria Martini, do którego przyznają się m.in. włoscy masoni (grandeoriente-democratico.com/Adesso_che_le_celebrazioni_retoriche_Martini.html). Kard. Józef Ratzinger w swoim przemówieniu powiedział: “Po Auschwitz misja pojednania i akceptacji nie pozwala nam na opóźnienia. (…) Żydzi i chrześcijanie powinni akceptować się nawzajem w głębokim wewnętrznym pojednaniu, nie odmawiając szacunku swojej wierze ani jej nie zaprzeczając, lecz opierając się na głębi samej wiary. W ich wzajemnym pojednaniu powinni stać się siłą dla pokoju i świata” (ccjr.us/…ts/roman-catholic/pope-benedict-xvi/349-b16-99mroc, google.com/books/about/Many_Religions_One_Covenant.html). W roku 1999 przemówienie z roku 1994 zostało wydane w zbiorze esejów J. Ratzignera “Wiele religii, jedno Przymierze”, zaś w notatkach do niego autor pisał o “wielkim żydowsko-chrześcijańskim spotkaniu, które miało miejsce w Jerozolimie w lutym 1994 pod biegłym i dynamicznym przewodnictwem rabina Rosena.” (google.com/books/about/Many_Religions_One_Covenant.html).
Nie było to ostatnie spotkanie w Jerozolimie w tym roku – pod koniec maja w Jerozolimie, z okazji kolejnej konferencji międzyreligijnej, wysłannika Watykanu abp Andreę Montezemolo podejmowali przewodniczący Światowego Kongresu Żydów Bronfman i sekretarz generalny Singer oraz przedstawiciele państwa żydowskiego (vatican.va/…tuni_doc_19940526_comunicato-antisemitismo_en.html). Wydano wspólną żydowsko-katolicką deklarację o rodzinie.
Tymczasem Watykan zapowiedział na 7 kwietnia 1994 roku koncert upamiętniający Holokaust. Orkiestrą miał pokierować pan Levine, który przez cztery lata działał w orkiestrze filharmonii krakowskiej, prowadząc jednocześnie “dialog” (jta.org/…-hold-first-concert-in-memory-of-holocaust-victims). 3 kwietnia 1994 roku ukazał się wywiad Jana Pawła II dla amerykańskiego tygodnika Parade, który prowadził Tad Szulc. Żydzi odnotowali przyznanie przez papieża prawa do ich powrotu po 2000 lat do “ziemi przodków” (jta.org/…elations-with-jews-at-top-of-his-ecumenical-agenda, latimes.com/archives). W dzień wspomianego koncertu, 7 kwietnia 1994 Jan Paweł II wygłosił w auli Pawła VI przesłanie do żydów (vatican.va/…4/april/documents/hf_jp-ii_spe_19940407_shoah.html), w którym papież powitał “znamienitą grupę przywódców żydowskich”, których wizyta “w sposób nieunikniony przywodzi mi na myśl okres kiedy udałem się na pielgrzymkę do Auschwitz i Dachau.” Opisał też cel koncertu: “świece, które zapłoną, podczas gdy będziemy słuchać muzyki, będą utrzymywać przed nami długą historię antysemityzmu, który kulminował w Szoa. Jednakże nie wystarczy byśmy pamiętali, albowiem w naszych własnych czasach, niestety, istnieje wiele nowych manifestacji antysemityzmu, ksenofobii i nienawiści rasistowskiej, które stanowią nasiona owych niesłychanych zbrodni. (…) Musimy być głęboko wdzięczni wszystkim, którzy działają na rzecz zabezpieczenia szerszego i pełniejszego uznania “więzi” oraz "wspólnego duchowego dziedzictwa” jakie istnieje między żydami i chrześcijanami (…) Chrześcijanie i żydzi razem mają wiele do zaoferowania światu walczącemu o tym by odróżnić dobro od zła (…) Podczas gdy słuchamy razem tego wieczora muzyki (…) skłońmy się do powtórzenia w naszych sercach pieśni Dawida: Jak dobrze i miło gdy bracia żyją w jedności! (Ps 133 (132)) To jest nadzieja, którą wyrażam dla żydów i chrześcijan wszędzie.”
Oczekiwania żydowskie były jednak większe i obejmowały uznanie przez Kościół winy za Holokaust (jta.org/…-issue-statement-accepting-guilt-for-the-holocaust). W sierpniu rabin Weiss z grupą amerykańskich żydów ponownie manifestował w Oświęcimiu przeciw Polakom i Watykanowi – najpierw przed kościołem Matki Bożej Królowej Polski, blokując wejście do kościoła, potem pod byłym konwentem karmelitańskim, domagając się usunięcia krzyża papieskiego ze Żwirowiska. Rabin Weiss ostrzegał przed “rewizjonizmem” i “chrystianizacją Holokaustu” (jta.org/…istianization-of-sites-of-nazi-concentration-camps).
29 września 1994 papież przyjął na audiencji przedstawicieli ADL B’nai B’rith (vatican.va/…/hf_jp-ii_spe_19940929_anti-defamation-league.html), wzywając “niech nasza przyjaźń, wzmocniona naszym szacunkiem do Bożej Opatrzności, przybliży nas do siebie jeszcze bardziej, dla dobra całego świata.” W październiku Jan Paweł II mianował kardynałami dwóch wielkich przyjaciół żydów abp Keelera z Baltimore oraz abp Maidę z Detroit (jta.org/…american-cardinals-considered-good-friends-of-jews).
10 listopada 1994 roku papież ogłosił list apostolski Tertio Millenio Adveniente o przygotowaniu do jubileuszu roku 2000 (vatican.va/…p-ii_apl_19941110_tertio-millennio-adveniente.html, opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/listy/tertio.html), w którego rozdziale III i IV znalazły się i obszerne wątki dotyczące żydów: “Sobór, w oparciu o tę gruntowną odnowę, otworzył się na chrześcijan innych wyznań, na członków innych religii, na wszystkich ludzi naszych czasów. Podczas żadnego innego Soboru nie mówiło się tak wyraźnie o jedności chrześcijan, o dialogu z religiami niechrześcijańskimi, o szczególnym znaczeniu Starego Przymierza oraz Izraela, o godności sumienia, o zasadzie wolności religijnej, o różnych tradycjach kulturowych, wśród których Kościół spełnia swoją misję, o środkach społecznego przekazu. Ogromne bogactwo treści, a także nowy, nieznany przedtem sposób podania ich przez Sobór, są jakby zapowiedzią nowych czasów (…)Najlepsze przygotowanie do Jubileuszu roku dwutysięcznego nie jest niczym innym, jak tylko możliwie wiernym wcielaniem nauki Vaticanum II w życie każdego człowieka i całego Kościoła. (…) W sferze świadomości religijnej wigilia roku dwutysięcznego stanie się znakomitą sposobnością — także w świetle wydarzeń ostatnich dziesięcioleci — do dialogu międzyreligijnego, zgodnie z jednoznacznymi wskazaniami, zawartymi w Deklaracji Soboru Watykańskiego II Nostra aetate o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich. W tym dialogu szczególne miejsce przysługuje żydom i muzułmanom. Oby Bóg pozwolił, by dla potwierdzenia tych zamysłów możliwe stało się zorganizowanie wspólnych spotkań w miejscach o symbolicznym znaczeniu dla wielkich religii monoteistycznych.”
Papież spotkał się również ponownie z Szymonem Peresem (jta.org/archive/peres-confers-with-pope-at-vatican). W styczniu roku 1995 udał się do Papui Nowej Gwinei, a potem Australii, gdzie beatyfikował matkę Marię MacKillop, co przyjęła pozytywnie tamtejsza społeczność żydowska uznająca ją za “przyjaciółkę Żydów“, i gdzie doszło do kolejnego spotkania międzyreligijnego (jta.org/archive/pope-beatifies-friend-of-australian-jews).
25 stycznia 1995 roku rabin Weiss przeprowadził kolejny protest przed kościołem Matki Bożej Królowej Polski i byłym klasztorze karmelitanek, domagając się likwidacji kościoła i usunięcia Krzyża ze Żwirowiska. 27 stycznia KEP wydał obszerne oświadczenie z okazji 50-tej rocznicy wyzwolenia obozu Auschwitz (cdim.pl/…cy-wyzwolenia-obozu-zaglady-auschwitz-birkenau,443), kończące się słowami: “z mocą powtarzamy: Nienawiść nigdy nie będzie miała w świecie ostatniego słowa” (Jan Paweł II – Z orędzia do narodu niemieckiego przed pielgrzymka apostolską do RFN, Watykan 25 IV 1987 r.).Gwarancję tego stanowi wychowanie przyszłych pokoleń w duchu wzajemnego poszanowania, tolerancji i miłości, zgodnie z zaleceniami zawartymi we wskazówkach do właściwego przedstawienia Żydów i judaizmu w głoszeniu Słowa Bożego i katechezie Kościoła katolickiego (24 VI 1985 r.).”
6 lutego 1995 roku papież przyjął na audiencji przedstawicieli Amerykańskiego Komitetu Żydowskiego (vatican.va/…uments/hf_jp-ii_spe_19950206_jewish-committee.html). Jak mówił: “wasza tegoroczna wizyta w Rzymie zbiega się z 30-tą rocznicą promulgacji deklaracji Nostra Aetate Soboru Watykańskiego II (…) Nieporozumienia i trudności minionych czasów stopniowo są zastępowane przez zaufanie i wzajemny szacunek. Któż może zaprzeczyć że te pozytywne zmiany są dziełem Wszechmocnego (…)? W celu uzyskania owoców, dialog między chrześcijanami a żydami musi znaleźć wymowny wyraz w życiu obu wspólnot. (…) Pamięć o Szoa powinna pobudzać nas do odnowy naszego zaangażowania na rzecz wspólnej pracy by zaspokoić głód i pragnienie sprawiedliwości wrodzone każdej istocie ludzkiej stworzonej na Boży obraz (…)” Żydzi wezwali papieża by ogłosił specjalną encyklikę przeciw antysemityzmowi oraz walczył z rewizjonizmem dotyczącym Holokaustu (jta.org/…aders-urge-pope-to-issue-document-on-anti-semitism). 26 lutego, podczas modlitwy Anioł Pański papież powiedział: “Żydzi i chrześcijanie nie mogą zapominać o swym szczególnym braterstwie, zakorzenionym w opatrznościowym zamyśle Boga, który kształtuje ich historię” (vatican.va/…/angelus/1995/documents/hf_jp-ii_ang_19950226.html)
15 marca 1995 roku przeprowadzono specjalny telewizyjny telemost między Watykanem a Jerozolimą pod hasłem “Próg nadziei: pięć lat od roku 2000″. Wzięli w nim udział przedstawiciele chrześcijan i żydów, w tym rzecznik Watykanu Navarro-Valls związany z Opus Dei. Zapowiedział że papież odwiedzi Ziemię Świętą i “spotka się z przedstawicielami trzech religii: żydowskiej, chrześcijańskiej i muzułmańskiej”. Z Jerozolimy połączył się z nim minister Szymon Peres, chwaląc wysiłki papieża na rzecz dialogu międzyreligijnego. (jta.org/…an-jerusalem-link-up-for-show-addressing-year-2000).
W ogłoszonym 2 maja liście apostolskim Orientale Lumen papież ponownie podkreślił, pisząc o Jerozolimie: “miasto, gdzie Słowo Boga, które stało się człowiekiem dla naszego zbawienia, Żydem “pochodzącym od Dawida według ciała”, oddało życie i powstało z martwych” (vatican.va/…cuments/hf_jp-ii_apl_19950502_orientale-lumen.html, 2)
8 maja 1995 roku w przesłaniu z okazji 50-tej rocznicy zakończenia II wojny światowej papież mówił (vatican.va/…-ii_mes_19950508_50-anniv-fine-seconda-guerra.html): “Auschwitz razem z tak wielu innymi obozami koncentracyjnymi pozostaje straszliwie wymownym symbolem skutków totalitaryzmu. Jest naszym obowiązkiem pielgrzymka do tych miejsc, w myśli i sercu, z okazji tej 50-tej rocznicy.”
25 maja 1995 r. w encyklice Ut unum sint (vatican.va/…/documents/hf_jp-ii_enc_25051995_ut-unum-sint.html) o “ekumenizmie” papież przypomniał że “w 1986 r. w Asyżu, podczas Światowego Dnia Modlitw o pokój, chrześcijanie z różnych Kościołów i Wspólnot kościelnych jednym głosem błagali Pana historii o pokój dla świata. Tego samego dnia modlili się o pokój — w sposób odrębny, ale równolegle z nami — również Żydzi i przedstawiciele innych religii niechrześcijańskich, połączeni wspólnotą uczuć, które poruszały najgłębsze struny ludzkiego ducha.”
W październiku 1995 r. Jan Paweł II wyruszył z kolejną wizytą do Stanów Zjednoczonych. Jednym z elementów wizyty było spotkanie z ponad dwudziestoma rabinami, w tym m.in. Schneierem, Rudinem i Klenickim w noc po zakończeniu szabasu, w nowojorskiej rezydencji kard. O’Connora (jta.org/…e-pope-for-efforts-to-enhance-catholic-jewish-ties). Rabini dziękowali za zaangażowanie papieża w dialog z judaizmem oraz wezwali go ponownie do ogłoszenia specjalnej encykliki potępiającej antysemityzm. W następny dzień, 8 października 1995 r. w katedrze kard. Keelera, w Baltimore, Jan Paweł II pozdrowił m.in. przybyłych żydowskich i muzułmańskich gości (vatican.va/…ocuments/hf_jp-ii_spe_19951008_mary-our-queen.html), głosił pełne oddanie Kościoła posoborowego zasadzie wolności religijnej oraz wskazał: “zapewniam, drodzy przyjaciele, że Kościół katolicki jest oddany drodze dialogu w swych relacjach z judaizmem i islamem”.
11 marca 1996 roku Jan Paweł II gościł w Watykanie członków B’nai B’rith International (vatican.va/…ments/hf_jp-ii_spe_19960311_bnai-brith-intern.html). “Drodzy przyjaciele” – mówił – “miło mi raz jeszcze powitać grupę przedstawicieli B nai B’rith International. Waga waszej wizyty leży w tym że stanowi dla nasz szansę by na nowo poświęcić się wspólnym wysiłkom potrzebnym do zbudowania jeszcze większego zrozumienia i solidarności między katolikami i żydami.(…) Istotnym narzędziem postępu wzajemnego zrozumienia i tworzenia jeszcze ściślejszych stosunków między katolikami a żydamijest edukacja.(…) Pamięć naszych tradycji, dobra i zła w minionych relacjach powinna nauczyć nas pokornej wiary i ufnej nadziei. (…)Dla was wszystkich proszę o bogactwo Bożych błogosławieństw.” W kwietniu papież w dziesiątą rocznicę wizyty w rzymskiej synagodze przyjął rabina Toaffa (jta.org/…ks-10th-anniversary-of-historic-visit-to-synagogue).
23 czerwca 1996 r., w Berlinie, podczas podróży do Niemiec Jan Paweł II spotkał się z tamtejszymi żydami (vatican.va/…cuments/hf_jp-ii_spe_19960623_consiglio-ebrei.html). Mówił m.in. “(…)Podczas mojej wizyty w rzymskiej synagodze (…) podkreślałem że ‘Kościół Chrystusa odkrywa swoją “więź” z judaizmem (…) Religia żydowska nie jest w stosunku do nas “zewnętrzna”, lecz, w pewien sposób, jest “wewnętrzna” dla naszej religii, stąd też mamy z nią stosunki takie, jakich nie mamy z żadną inną religią’. Pogłębianie tych stosunków coraz bardziej pozostaje ważną troską Kościoła. (…) Jednocześnie to kwestia przyjęcia wspólnej odpowiedzialności za nadanie przyszłości ludzkiego oblicza. Dziś chwalimy Boga i dziękujemy Mu. Jednakże prosimy Go również by pobłogosławił naszą wspólną podróż i nasze wysiłki. (…)” 19 września, przemawiając w Tours, mieście św. Marcina, podczas spotkania z prezydentem Francji J. Chiracem papież powiedział (vatican.va/…ents/hf_jp-ii_spe_19960919_presidente-francia.html) “Wspólnota katolicka we Francji posiada bogatą historię. Wracając do swych duchowych korzeni, wierni i ich pasterze wzmacniają się w swej wierze i misji, niezmordowanie promują dialog ze wszystkimi elementami narodu, zwłaszcza z członkami innych denominacji chrześcijańskich oraz osobami religii żydowskiej i muzułmańskiej. (…) Szukając prawdy pragną nawiązać przyjacielskie i konstruktywne relacje ze wszystkimi braćmi i siostrami swego własnego narodu, niezależnie od religijnych przekonań”.
