Bóg Ojciec w sztuce sakralnej

Jak wiemy, tradycyjną naukę katolicką o rozumieniu świętych wizerunków i obrazów wyłożył Drugi Sobór w Nicei (787), z aprobatą papieża Hadriana I. Powiedziano o nich między innymi że “Im częściej wierni będą patrzeć na ich obrazowe przedstawienia, tym bardziej, oglądając je będą się zachęcać do wspominania i miłowania pierwowzorów, do oddawania im czci i pokłonu. Nie otacza się ich jednak taką adoracją, jaka według naszej wiary należy się wyłącznie Naturze Bożej. Oddaje im się hołd przez ofiarowanie kadzidła i zapalanie świateł, podobnie jak to się czyni przed wizerunkiem drogocennego i ożywiającego Krzyża, przed świętymi Ewangeliami i innymi przedmiotami kultu, jak to było w pobożnym zwyczaju u przodków. „Cześć oddawana wizerunkowi przechodzi na prototyp”; a kto składa hołd obrazowi, ten go składa Istocie, którą obraz przedstawia.”
Sobór Trydencki (Sesja XXV), przywołując powyższą naukę, napominał jednocześnie: “Biskupi powinni pilnie uczyć, że namalowane lub wyrażone w innej formie wydarzenia dotyczące tajemnic naszego Odkupienia uczą lud i utwierdzają przez wspominanie i wytrwałe rozważanie prawd wiary. Dlatego wszystkie święte obrazy przynoszą wielkie korzyści, nie tylko dlatego, że przypomina się ludowi jak wiele dobrodziejstw i darów otrzymał od Chrystusa, ale także dlatego, że cuda i zbawienne przykłady dokonane przez Boga za pośrednictwem świętych przedstawiane są wiernym, żeby dziękowali za nie Bogu i kształtowali swoje życie i obyczaje naśladując świętych, żeby byli pobudzani do adorowania i miłowania Boga oraz do praktykowania pobożności. Gdyby zaś ktoś nauczał lub utrzymywał coś przeciwnego tym dekretom – niech będzie wyklęty.” Odnośnie znaczenia przedstawień wyjaśniano: “Jeżeli zaś czasem wyraża się i przedstawia wydarzenia i opowiadania z Pisma Świętego, co jest stosowne dla nieuczonego ludu, należy pouczyć lud, że Bóstwo nie dlatego zostało przedstawione, jak gdyby mogło być widziane ludzkimi oczyma lub wyrażone barwami i kształtami.“

Owe przedstawienia Bóstwa czy też próby takiego przedstawiania znajdujemy w sztuce sakralnej, nie tylko jeśli chodzi o osobę Boga-człowieka Jezusa Chrystusa, ale również centralny dla chrześcijaństwa dogmat Trójcy Świętej. Zapewne nie jest przypadkiem że pierwsze próby przedstawień Trójcy pojawiły się w okresie walki z herezją ariańską to jest w wieku IV. Ich świadectwem jest scena aktu stworzenia człowieka z Genesis na tzw. sarkofagu dogmatycznym (opisywanym już w innym tekście), na którym przedstawiono trzy ludzkie postacie, być może w nawiązaniu do trynitarnej interpretacji starotestamentalnej sceny spotkania Abrahama z Panem pod dębami Mamre z Księgi Rodzaju (Rdz 18,1-3).

Kolejnym okresem rozwoju pobożności, a wraz z nią sztuki sakralnej, ale i szerzenia się herezji było tzw. pełne średniowiecze, począwszy od wieku XI. Na początku kolejnego stulecia po Europie rozprzestrzenił się wizerunek Trójcy Świętej w postaci tak zwanego Tronu Łaski, nawiązującego do sformułowania z Listu do Hebrajczyków (Hbr 4,16), stanowiący w istocie przedstawienie zbawczej misji Chrystusa, którego obraz Męki na Krzyżu również równolegle się upowszechnił. Przedstawienie to wyobraża Boga Ojca trzymającego oddającego życie na Krzyżu Chrystusa z towarzyszeniem Ducha Świętego pod postacią gołębicy. Jego zmodyfikowane warianty zawierają m.in. centralny portal bazyliki Saint-Denis pod Paryżem (Bóg Ojciec trzymający Baranka Bożego z krzyżem), pochodzący około z 1140 roku, a także współczesny mu jeden z witraży samej bazyliki, oznaczony jako “kwadryga Aminadaba”, to jest pojazd, na widok, którego w Pieśni nad Pieśniami (6, 11-12) porusza się dusza Oblubienicy (Bóg Ojciec trzymający Krzyż Syna). Tron Łaski umieszczano też, w formie miniatur, w księgach liturgicznych, zwłaszcza na początku Kanonu rzymskiego (Te igitur…), co obrazowało Ofiarę Mszy Świętej uprzytomniającą odkupieńczą Ofiarę Kalwarii. Na ziemiach polskich ten rodzaj przedstawienia Trójcy Świętej spotykamy na portalu ufundowanej w 2 połowie XIII stulecia przez księcia wrocławskiego Henryka Probusa i jego żonę Matyldę kolegiaty Świętego Krzyża.

Postać Boga Ojca w kompozycji była zwykle oparta na wizji Przedwiecznego w postaci starca z Księgi Daniela 7,9: “Patrzałem, aż postawiono trony, a Przedwieczny zajął miejsce. Szata Jego była biała jak śnieg, a włosy Jego głowy jakby z czystej wełny. Tron Jego był z ognistych płomieni, jego koła – płonący ogień. Strumień ognia się rozlewał i wypływał od Niego. Tysiąc tysięcy służyło Mu, a dziesięć tysięcy po dziesięć tysięcy stało przed Nim. (…) Patrzałem w nocnych widzeniach: a oto na obłokach nieba przybywa jakby Syn Człowieczy. Podchodzi do Przedwiecznego i wprowadzają Go przed Niego. Powierzono Mu panowanie, chwałę i władzę królewską, a służyły Mu wszystkie narody, ludy i języki. Panowanie Jego jest wiecznym panowaniem, które nie przeminie, a Jego królestwo nie ulegnie zagładzie.” Św. Tomasz z Akwinu pisał w Sumie teologicznej (III.59) o tym fragmencie Pisma Świętego, że stanowi opis powierzenia przez Przedwiecznego Ojca władzy sądu i królowania pochodzącemu od Niego Synowi.

Popularność Tronu Łaski nie ustała także w epoce renesansu i baroku, pojawiło się też inne przedstawienie Trójcy Świętej – Ojca w postaci starca i umieszczonego obok Syna w towarzystwie Ducha Świętego pod postacią gołębicy. Wizerunki Trójcy Świętej umieszczano w kościołach, w formie rzeźb i malowideł, zwłaszcza wobec trwającej rewolucji protestanckiej, w której rozlewających się nurtach występowały i ikonoklazm, i antytrynitaryzm. Stawiając im opór (stąd m.in. cytowane już przywołanie przez Sobór Trydencki nauki II Soboru Nicejskiego o świętych wizerunkach), należało jednak pamiętać o eliminowaniu możliwych nadużyć, w tym dowolności przedstawiania mogącej prowadzić do błędów. Stąd też wspomniany Sobór Trydencki pouczał: “Gdyby zaś do tych świętych i zbawiennych zasad wkradły się jakieś nadużycia, święty sobór gorąco pragnie, by zostały wyeliminowane w taki sposób, aby nie tworzono żadnych obrazów przedstawiających fałszywą naukę, które stają się okazją niebezpiecznego błędu dla niewykształconych ludzi.”

Problem ów istniał także w kolejnych stuleciach, kiedy to z jednej strony janseniści atakowali próby przedstawienia Bóstwa w sztuce, z drugiej zaś pojawiały się pomysły nowych przedstawień, np. Ducha Świętego w postaci młodzieńca. Obu tym skrajnościom dał odpór Benedykt XIV w dokumencie “Sollicitudini nostrae” z roku 1745, gdzie (por. SN, 22) wskazał iż jest “całkowicie bezprawne przedstawianie Ducha Świętego w postaci młodzieńca bądź człowieka, albowiem nie można znaleźć w jakiejkolwiek części Bożych Pism by pojawiał się ludziom w takich formach”. Jednocześnie papież stanął w obronie wizerunków Trójcy Świętej, pisząc (por. SN, 32): “Dlatego wizerunki Trójcy Przenajświętszej, które są powszechnie aprobowane i które mogą zostać bezpiecznie dopuszczone są następujące. Albo takie które ukazują Osobę Boga Ojca w postaci starca z Księgi Daniela 7,9 “Starowieczny zasiadł” z Jedynym Synem, Chrystusem Bogiem i Człowiekiem na jego łonie, zaś między nimi Duch Święty Paraklet pod postacią gołębicy. Albo te, które przedstawiają dwie Osoby nieco oddzielone od siebie: jedną wyraźnie Ojca w postaci starca, drugą – Chrystusa, zaś pośród nich Duch Święty, jak poprzednio pod postacią gołębicy” (tł za: chiesaecomunicazione.com/doc/lettera_sollicitudini-nostrae_1745.php).
Powyższe nauczanie podtrzymał pół wieku później papież Pius VI, który stanął przed kolejną falą, otwarcie już antyteistycznej rewolucji, poprzedzonej etapem małych kroków w postaci prób oświeceniowych “reform”, takich jak np. proponowane na synodzie w Pistoi. W Auctorem fidei wśród potępionych propozycji znalazła się i ta (por. AF, LXIX): “zakaz, który ogólnie i bez wyjątku zalicza wizerunki niepojętej Trójcy do obrazów jakie mają zostać usunięte z Kościoła, z uzasadnieniem że dostarczają one okazję do błędu nieuczonym – [potępiona] z powodu jej ogólności, pochopności i sprzeczności z pobożnym zwyczajem istniejącym w Kościele, jak gdyby nie istniały wizerunki Trójcy Przenajświętszej, które zostały powszechnie zaaprobowane i bezpiecznie dopuszczone (breve”Sollicitudini nostrae” Benedykta XIV z roku 1745).” (tł. za: patristica.net/denzinger/ nb 1569, vatican.va/…documents/bolla-auctorem-fidei-28-agosto-1794.html

Pius VI potępił zatem w szczególności twierdzenie że zaaprobowane i przyjęte przez Kościół święte wizerunki mogą powodować u odbiorców błąd co do Bóstwa Boga. Zarzuty takie, wysuwane przez heretyków i skrupulantów, są oczywiście niezasadne – podobnie jak nie sposób twierdzić iż słowa Składu Apostolskiego sedet ad dexteram Dei Patris czy Psalmu: Dixit Dominus Domino meo, sede a dextris meis wprowadzają w błąd co do tego, iż Pan Bóg posiada fizyczną “prawicę” w postaci prawej, ludzkiej ręki.

Tron Łaski (XIV w.)