Jan Paweł II i judaizm (X)

1999-2000. Wielki Jubileusz.

Rok poprzedzający Rok Jubileuszowy papież rozpoczął, podczas homili w dniu 1 stycznia 1999 r. od retrospekcji: “(…) ‘Wczoraj’ skłania nas do spojrzenia wstecz. Kiedy zwracamy naszą uwagę na wydarzenia tego, zbliżającego się obecnie do końca stulecia, stają przed naszymi oczami obie wojny światowe (…) Jak moglibyśmy zapomnieć obozy zagłady, jak moglibyśmy zapomnieć o dzieciach Izraela okrutnie eksterminowanych (…)” (vatican.va/…homilies/1999/documents/hf_jp-ii_hom_01011999.html). 15 stycznia 1999 przyjął wizytę ad limina Apostolorum biskupów z Bośni i Hercegowiny, którym powiedział (vatican.va/…ents/hf_jp-ii_spe_19990115_bosnia-herzegovina.html): “ufnie poświęcajcie się ekumenicznemu zaangażowaniu z waszymi prawosławnymi braćmi i siostrami oraz waszemu dialogowi ze społecznościami żydowską i islamską”

Rozważania podczas modlitwy Anioł Pański, w niedzielę 17 stycznia 1999 roku papież rozpoczął od przypomnienia przypadającego na ten dzień (vatican.va/…/angelus/1999/documents/hf_jp-ii_ang_19990117.html) “Dnia pogłębiania i rozwoju dialogu religijnego żydowsko-chrześcijańskiego, dziś obchodzonego we Włoszech. Nasza modlitwa przyłącza się do modlitwy naszych żydowskich braci i sióstr z prośbą aby błogosławieństwo Boże spłynęło na nas wszystkich. Jest to dla mnie stosowna okazja aby ponowić nadzieję wyrażoną w mym liście apostolskim Terio millenio adveniente (53), to jest że obecny, trzeci rok bezpośredniego przygotowania do Jubileuszu, poświęcony Bogu Ojcu, będzie wielką, radosną okazją do dialogu międzyreligijnego, zwłaszcza między wierzącymi w jednego prawdziwego Boga (…)”

Dzień judaizmu obchodzono także, po raz drugi, w Polsce – główne obchody odbyły się we Wrocławiu, z udziałem m.in. bp Stanisława Gądeckiego i wspomnianego już Jerzego Kichlera. Oddajmy głos temu ostatniemu (źródło wskazano w poprzedniej części):

“W 1999 r. główne uroczystości odbyły się w Dzielnicy Czterech Świątyń we Wrocławiu. Mszę świętą w rzymskokatolickim kościele św. Mikołaja odprawił jeden z głównych inicjatorów styczniowego Dnia Judaizmu arcybiskup Stanisław Gądecki, wówczas przewodniczący Rady Episkopatu Polski ds. Dialogu Religijnego z Judaizmem. Powiedział on wówczas: “Tam, gdzie jest Kościół, tam powinna być miłość do Synagogi, a tam gdzie jest Synagoga, tam powinna być miłość do Kościoła. Po mszy w synagodze pod Białym Bocianem poprowadziłem wspólną modlitwę w intencji ofiar nienawiści i wojen, odczytałem także modlitwę za naród żydowski ułożoną specjalnie przez Jana Pawła II: “Boże Abrahama, Boże proroków, Boże Jezusa Chrystusa, w Tobie zawarte jest wszystko […] wysłuchaj naszych modlitw za naród żydowski, który ze względu na swoich przodków jest Tobie nadal bardzo drogi. […]. Pamiętaj o nowych pokoleniach, o młodzieży i dzieciach, aby niezmiennie wierne Tobie trwały w tym, co stanowi szczególną tajemnicę ich powołania”. [koniec cytatu z abp Gądeckiego, dalej komentuje J. Kichler:]

Te słowa podkreślają ważność działania żydowskiej Szkoły Lauder Etz Chaim we Wrocławiu. We Wrocławiu, oprócz tej szkoły, działa przy Uniwersytecie dwuletnie Studium Kultury i Języków żydowskich, edukacją żydowską zajmują się rabin (…), kulturę żydowską propaguje Fundacja Bente Kahan i Fundacja Geszer, muzykę żydowską wykonuje chór synagogi pod Białym Bocianem pod dyrekcją Stanisława Rybarczyka, odbywają się co miesiąc Hawdalowe koncerty muzyki żydowskiej, a co roku festiwal kultury żydowskiej Simcha (…).” Media żydowskie odnotowały że przy okazji dnia judaizmu w Polsce “milion pocztówek ze zdjęciem papieża Jana Pawła II razem z głównym rabinem Rzymu Elim Toaffem zostało rozprowadzonych we wszystkich parafiach kraju.” Kartki zawierały również modlitwę papieża do Boga “Wspieraj [naród żydowski], aby doznawał szacunku i miłości” (jta.org/…celebrates-dialogue-during-annual-day-of-judaism-2, znak.com.pl/files/modlitwa.pdf - cache: archive.orgznak.com.pl/files/modlitwa.pdf).

Pod koniec stycznia 1999 r. Jan Paweł II udał się w podróż do Meksyku i St. Louis w stanie Missouri (USA). W mieście Meksyk, 22 stycznia ogłosił adhortację Ecclesia in America (vatican.va/…nts/hf_jp-ii_exh_22011999_ecclesia-in-america.html), w której wskazywał (EA 50): “Społeczeństwo amerykańskie obejmuje także wspólnoty żydowskie, z którymi Kościół rozwija w ostatnich latach rosnącą współpracę. Dzieje zbawienia jasno ukazują naszą szczególną relację z ludem żydowskim. Jezus należy do ludu żydowskiego i założył swój Kościół w tym narodzie. Wielką część Pism Świętych jakie my chrześcijanie czytamy jako słowo Boże tworzą duchowe dziedzictwo, które dzielimy z żydami. W konsekwencji należy unikać jakiegokolwiek negatywnego podejścia w ich kwestii albowiem 'aby być błogosławieństwem dla świata, żydzi i chrześcijanie muszą najpierw być błogosławieństwem dla siebie samych.'”

W nabożeństwie nieszpornym, w katedrze St. Louis 27 stycznia uczestniczył miejscowy rabin Jacobs, który oświadczył potem: “byli szczęśliwi, mając rabina a ten rabin był szczęśliwy że może się tam znaleźć” (jta.org/…out-to-the-jews-during-whirlwind-visit-to-st-louis, jta.org/…-on-wednesday-the-rabbi-made-history-with-the-pope). W mowie powitalnej 26 stycznia 1999 (vatican.va/…cuments/hf_jp-ii_spe_19990126_stlouis-arrival.html) papież wyraził “przyjaźń i szacunek dla mych braci chrześcijan, wspólnoty żydowskiej w Ameryce oraz naszych muzułmańskich braci i sióstr.” Podczas wspomnianego nabożeństwa w katedrze St. Louis 27 stycznia Jan Paweł II powiedział (vatican.va/…cuments/hf_jp-ii_hom_19990127_stlouis-vespers.html): “Jestem szczególnie zadowolony że dostojni członkowie innych Kościołów i Wspólnot Kościelnych przyłączyli się do społeczności katolickiej St. Louis podczas tej Modlitwy Wieczornej. (…) Moja przyjaźń i szacunek rozciąga się również na wszystkie inne tradycje religijne. W szczególności wspominam mój długotrwały związek z wyznawcami wiary żydowskiej oraz moje spotkania w wielu miejscach świata z moimi muzułmańskimi braćmi i siostrami. Dziś, Boża Opatrzność zebrała nas wszystkich razem i pozwoliła byśmy się modlili: “Boże, niech cię chwalą wszystkie narody!” Niech ta modlitwa będzie znakiem naszego wspólnego poświęcenia na drodze jeszcze większego zrozumienia i współpracy.”

12 lutego 1999 na spotkaniu z hierarchami kościelnymi, “przyjaciółmi ruchu Focolare” (vatican.va/…ary/documents/hf_jp-ii_spe_19990212_focolares.html) podkreślał “szczególną wagę” przedsięwzięć tego ruchu “nie tylko w kontekście ekumenicznym, lecz również w kontaktach ze społecznościami żydowskimi i muzułmańskimi” 12 kwietnia, podczas audiencji generalnej, Jan Paweł II zacytował Talmud o Duchu Bożym (vatican.va/…udiences/2000/documents/hf_jp-ii_aud_20000412.html). 13 kwietnia 1999 w Ogrodach Watykańskich zamontowano sześcioramienną menorę, co stanowiło symbol liczby sześciu milionów ofiar związanej z Holokaustem. Menorę zaprojektował rzeźbiarz żydowski, a następnego dnia papieżowi podczas audiencji generalnej zaprezentowano jej miniaturę (ciunow.org/wp-content/uploads/2012/04/RB_SO_JPII.jpeg). Menorę ufundowali działacze dialogu międzyreligijnego z New Jersey. Kard. Cassidy, przewodniczący Papieskiej Komisji ds. Stosunków Religijnych z Judaizmem oświadczył że to “kolejny kamień milowy na drodze. Niewiele lat temu nikt by sobie tego nie wyobrażał. (jta.org/…ed-at-vatican-site-pope-receives-miniature-version). Na wspomnianej audiencji generalnej papież powiedział: “obejmuję szczególnym powitaniem kardynała Williama Keelera oraz amerykańskich katolików i żydowskich przywódców zaangażowanych w Międzyreligijne Centrum Informacyjne w Baltimore”. (vatican.va/…udiences/1999/documents/hf_jp-ii_aud_14041999.html). Jak podał magazyn Inside the Vatican z lutego 2000 r. papież wybrał do otwarcia Jubileuszu w Wigilię Bożego Narodzenia 1999 nietypową szatę w kolorach granatu, czerwieni i złota, "przedstawiających, według źródeł watykańskich, Świątynię Jerozolimską".

Tymczasem w Polsce nadeszło ostateczne rozwiązanie kwestii Krzyży na oświęcimskim Żwirowisku. 22 kwietnia 1999 roku polski Senat, procedując nad ustawą “o ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady”, które miały stanowić: Pomniki Zagłady, wprowadził m.in. przepis że zostają zachowane “znajdujące się na terenie Pomników Zagłady i ich stref ochronnych obiekty o charakterze symboli religijnych” ale jedynie “istniejące za zgodą właściwych władz Kościoła katolickiego, innych kościołów lub związków wyznaniowych” (senat.gov.pl/…enia-senatu/art,7265,21-i-22-kwietnia-1999-r-.html). Jak odnotowały bacznie monitorujące sprawę media żydowskie pozwalało to na usunięcie krzyży stawianych na Żwirowisku, oprócz krzyża papieskiego (jta.org/archive/the-polish-senate-amended-a-law-on-nazi). W kolejnym miesiącu – maju wydano rozporządzenie MSWiA o utworzeniu strefy ochronnej byłego obozu Auschwitz oraz zatrzymano Kazimierza Świtonia, przystępując do usuwania krzyży z udziałem żołnierzy Jednostek Nadwiślańskich MSW. Jak skomentował wiceprzewodniczący rady muzeum Auschwitz Kalman Sultanik: “usunięcie mniejszych krzyży czyni prawdopodobnym że przywódcy żydowscy dadzą rządowi polskiemu więcej czasu na usunięcie krzyża papieskiego” (jta.org/…nds-removal-of-crosses-at-auschwitz-earns-goodwill)

Tymczasem pod koniec kwietnia 1999 r. Jan Paweł II spotkał się ministrem spraw zagranicznych państwa żydowskiego Arielem Szaronem, omawiając m.in. plan podróży do państwa Izrael w Roku Jubileuszowym (jta.org/…n-and-pope-discuss-millennium-conflict-in-nazareth). 28 kwietnia 1999 roku, podczas audiencji generalnej papież mówił m.in. (vatican.va/…udiences/1999/documents/hf_jp-ii_aud_28041999.html)

“Dialog międzyreligijny, do którego nawołuje nas list apostolski Tertio millenio adveniente jako szczególnej cechy tego roku (…) przede wszystkim dotyczy żydów, naszych “starszych braci”, jak ich nazwałem przy okazji mego pamiętnego spotkania ze społecznością żydowską Rzymu 13 maja 1986 roku. Podejmując refleksję nad naszym wspólnym duchowym dziedzictwem, Sobór Watykański II, zwłaszcza w deklaracji Nostra Aetate, wyznaczył nowy kierunek naszemu stosunkowi do religii żydowskiej. Musimy dokonać jeszcze głębszej refleksji nad tym nauczaniem, zaś Jubileusz roku 2000 może stać się wspaniałą okazją do spotkania, jeśli to możliwe, w znaczących miejscach, dla wielkich religii monoteistycznych (cf. Tertio millennio adveniente, n. 53). (…) W długiej i pełnej udręk historii występowały sytuacje pokojowego i konstruktywnego dialogu. W tym kontekście powinniśmy przywołać pierwsze dzieło teologiczne pod tytułem “Dialog”, w sposób znaczący poświęcone przez filozofa i męczennika Justyna spotkaniu z Żydem Tryfonem w II wieku. (…)
Dziś odważne świadectwo wiary powinno również oznaczać współpracę chrześcijan i żydów w głoszeniu i uświadamianiu Bożego planu zbawienia dla całej ludzkości. Chociaż ów plan jest interpretowany w różny sposób jeśli chodzi o przyjęcie Chrystusa, co oczywiście zakłada kluczową różnicę, która znajduje się u podstaw chrześcijaństwa, lecz nie zmienia to faktu, że nadal mamy wiele wspólnych elementów. Jest poza tym naszym obowiązkiem współpraca na rzecz promowania stanu człowieka, który bardziej odpowiada Bożemu planowi. Wielki Jubileusz roku 2000, który odwołuje się właśnie do żydowskiej tradycji lat jubileuszowych wskazuje na pilną potrzebę wspólnego wysiłku na rzecz przywrócenia pokoju i sprawiedliwości społecznej. Uznając władzę Boga nad całym stworzeniem, wszyscy wierzący są wezwani do przełożenia swej wiary na praktyczne zaangażowanie w ochronę świętości ludzkiego życia we wszystkich formach i obronę godności każdego brata i siostry. (…) Pamięć o smutnych i tragicznych wydarzeniach z przeszłości może otworzyć drogę do odnowionego poczucia braterstwa, owocu Bożej łaski oraz do pracy aby nasiona zakażone antyjudaizmem i antysemityzmem już nigdy nie zakorzeniły się w ludzkich sercach (…) Mam nadzieję, że u świtu nowego millenium szczery dialog między chrześcijanami i żydami pomoże stworzyć nową cywilizację, opartą na jednym, świętym i miłosiernym Bogu, oraz pielęgnować ludzkość pojednaną w miłości.”

W czerwcu 1999 r. Jan Paweł II udał się w kolejną podróż apostolską do Polski. To wtedy, 11 czerwca, w gmachu polskiego Sejmu doszło do niesławnego zdarzenia z udziałem naczelnego rabina Polski Menachema Joskowicza, który odchodził ze swego stanowiska i wypowiedział się szczerze (youtube.com/null). Formą wystąpienia Joskowicza byli zaskoczeni nawet polscy żydzi (jta.org/…appeal-to-pope-highlights-generation-gap-in-poland), którzy uznali że raczej zaszkodzi ona sprawie usunięcia papieskiego krzyża ze Żwirowiska i “dialogowi”. Kazimierza Świtonia wypuszczono z aresztu dzień po wylocie Jana Pawła II z podkrakowskich Balic (jta.org/…ive/a-radical-catholic-activist-who-led-a-campaign).

22 września 1999 r. Jan Paweł II wygłosił przesłanie do młodzieży Izraela i Palestyny (vatican.va/…documents/hf_jp-ii_mes_19990922_israel-palest.html) “żydów, muzułmanów i chrześcijan” do “budowy nowego społeczeństwa, budowy nowej cywilizacji, opartej bardziej mocno na wzajemnym szacunku, braterstwie i duchu współpracy”. W motu proprio Spes Aedificandi z 1 października 1999 roku ogłaszającym patronkami Europy Brygidę Szwedzką, Katarzynę ze Sieny oraz Edytę Stein – siostrę Teresę Benedyktę od Krzyża, Jan Paweł II zaznaczał (vatican.va/…i_motu-proprio_01101999_co-patronesses-europe.html) “Spotkanie Edyty z chrześcijaństwem nie doprowadziło jej do odrzucenia jej żydowskich korzeni, lecz raczej pozwoliło by w pełni je na nowo odkryła. (…) Jej całą podróż ku doskonałości chrześcijańskiej znaczyła nie tylko ludzka solidarność z jej rodzimym narodem, lecz również prawdziwy duchowy udział w powołaniu dzieci Abrahama, naznaczony tajemnicą wezwania Bożego i jego “nieodwołalnych darów” (por Rz 11,29)” Pisząc o zadaniu “budowy nowej Europy na trwałych fundamentach” papież podkreślał iż, niezależnie od roli chrześcijaństwa, “w świetle wielu obszarów porozumienia z innymi religiami uznanych przez Sobór Watykański II (Nostra Aetate) należy mocno podkreślić że otwartość na Transcendencję jest zasadniczym wymiarem ludzkiej egzystencji”. 3 listopada, podczas audiencji generalnej, papież pozdrowił przybyłych członków ADL oraz “katolicko-żydowską pielgrzymkę z archidiecezji Bostonu” (vatican.va/…udiences/1999/documents/hf_jp-ii_aud_03111999.html).

19 lutego 2000 roku Jan Paweł II mówił do uczestników Międzynarodowego Forum Betlejem 2000 (vatican.va/…ary/documents/hf_jp-ii_spe_19021999_bethlehem.html): “wszyscy musimy działać na rzecz przyszłości, w której nie będzie żadnego zagrożenia pokoju spośród czcicieli jednego Boga, spośród wszystkich, którzy noszą miano chrześcijanina, żyda czy muzułmanina.”

Swoją faktyczną podróż na Bliski Wschód papież rozpoczął 24 lutego od Egiptu i góry Synaj, gdzie wskazywał m.in. (vatican.va/…documents/hf_jp-ii_spe_20000224_egypt-arrival.html): “Moja wizyta w klasztorze św. Katarzyny u stóp góry Synaj będzie chwilą wytężonej modlitwy o pokój i międzyreligijną harmonię. Czynienie krzywd, wspieranie przemocy i konfliktu w imię religii stanowi straszliwą sprzeczność i wielkie wykroczenie przeciw Bogu. Jednakże przeszła i obecna historia dostarcza nam wiele przykładów takiego nadużycia religii. Musimy wszyscy pracować na rzecz wzmocnienia rosnącego zaangażowania w dialog międzyreligijny, wielki znak nadziei dla narodów świata. Pokój z wami! Niech Najwyższy Bóg obdarzy wasz kraj ładem, pokojem i pomyślnością.”

Po powrocie do Rzymu, kolejnym etapem pielgrzymki w marcu miało być m.in. państwo żydowskie. Z tej okazji media żydowskie przypomniały kalendarium stosunków z Kościołem (jta.org/archive/100-years-of-vatican-jewish-relations-2), począwszy od odrzucenia przez św. Piusa X w roku 1904 żądania Teodora Herzla o poparcie ruchu syjonistycznego i ostrzeżenie przed państwem żydowskim wydane w roku 1919, za pontyfikatu Benedykta XV aż po pontyfikat Karola Wojtyły i ostatnie wydarzenie ogłoszenie w marcu 2000 refleksji Międzynarodowej Komisji Teologicznej z udziałem m.in. kard. J. Ratzingera oraz bp Bruno Forte pt. “Pamięć i pojednanie. Kościół i winy przeszłości” (vatican.va/…_con_cfaith_doc_20000307_memory-reconc-itc_en.html) oraz “dzień przeprośny” urządzony przez Jana Pawła II w I niedzielę Wielkiego Postu 12 marca, dzień po spotkaniu z Rotary International (vatican.va/…hf_jp-ii_spe_20000311_rotary-italian-dioceses.html), łącznie z modlitwą powszechną pod hasłem “Wyznanie grzechów i prośba o przebaczenie” (vatican.va/…_con_cfaith_doc_20000307_memory-reconc-itc_en.html). Czwartą intencją wygłoszoną przez kard. Cassidyego i uzupełnioną przez Jana Pawła II modlitwą było “wyznanie grzechów wobec ludu Izraela”:

“[kard. Cassidy] Módlmy się aby, wspominając cierpienia, których doświadczał w dziejach lud Izraela, chrześcijanie uznali swe grzechy, popełnione przez niemałą ich liczbę przeciw ludowi Przymierza oraz błogosławieństwa, a w ten sposób oczyścili swe serca.

[modlitwa w milczeniu]

[Jan Paweł II] Boże naszych ojców, Ty wybrałeś Abrahama i jego potomków by zanieśli Twoje Imię Narodom – głębokim smutkiem przepełnia nas zachowanie tych, którzy na przestrzeni dziejów sprawili że te Twoje dzieci cierpiały i, prosząc o Twe wybaczenie, pragniemy się oddać szczeremu braterstwu z ludem Przymierza. Prosimy o to, przez Chrystusa Pana naszego.”

Natomiast wspomniany wyżej dokument kard. Ratzingera, wielokrotnie wymieniając słowo: “dialog”, osobny rozdział poświęcał stosunkom chrześcijańsko-żydowskim, powtarzając soborowe i posoborowe tezy o relacjach chrześcijańsko-żydowskich. Wskazywał m.in. na zachowania chrześcijan podczas Holokaustu “które nie były tym co można było oczekiwać od wyznawców Chrystusa”, co tworzy podstawy do “teszuwy” (aktu pokuty) i przypominał tu dokument Refleksja nad Szoa z roku 1998, wzywając m.in. do przechowywania “moralnej i religijnej pamięci” o krzywdzie doznanej przez żydów. W tym obszarze wiele już zostało uczynione, lecz musi to zostać potwierdzone i pogłębione.”

Środowiska żydowskie, w tym m.in. ówczesny dyrektor Yad Vashem – Szewach Weiss i tak narzekały że treść modlitw z 12 marca nie zawierała uznania winy za Holokaust (jta.org/…gnoring-shoah-in-his-apology-for-sins-against-jews, jta.org/…ive/israelis-had-mixed-reactions-to-pope-john-paul). Natomiast podkreślano że podczas nadchodzącej wizyty w państwie żydowskim papież będzie miał się szansę spotkać z mieszkańcami Wadowic (jta.org/archive/about-20-jews-from-pope-john-paul-iis). Wizytę poprzedziła także akcja ADL w Izraelu, promująca osobę papieża (jta.org/2000/03/16/default/pope-pumped-up-in-ad-campaign).

Podróż do Ziemi Świętej Jan Paweł II rozpoczął od Jordanii i można było się spodziewać, że padną słowa, które gospodarze chcą usłyszeć, jak 21 marca 2000 r. w Wadi Al-Kharrar “niech św. Jan Chrzciciel ochrania islam i mieszkańców Jordanii” (vatican.va/…cuments/hf_jp-ii_spe_20000321_wadi-al-kharrar.html). W ten sam dzień, podczas powitania na lotnisku Ben Buriona papież mówił (vatican.va/…ocuments/hf_jp-ii_spe_20000321_israel-arrival.html): “(…) ustanowienie stosunków dyplomatycznych między nami w roku 1994 przypieczętowało wysiłki na rzecz otwarcia ery dialogu w kwestiach wspólnych interesów dotyczących wolności religijnej, stosunków między Kościołem a Państwem oraz, mówiąc bardziej ogólnie, relacji między chrześcijanami a żydami (…) Z odnalezioną na nowo otwartością wobec siebie, chrześcijanie i żydzi wspólnie muszą podejmować odważne wysiłki by usunąć wszelkie formy uprzedzeń. Musimy próbować zawsze i wszędzie przedstawiać prawdziwą twarz żydów i judaizmu, podobnie jak chrześcijan i chrześcijaństwa, na każdym poziomie podejścia, nauczania i komunikacji (…) Modlę się by moja wizyta posłużyła wsparciu wzrostu dialogu międzyreligijnego, który skłoni żydów, chrześcijan i muzułmanów do poszukiwań w ich własnych wierzeniach oraz w powszechnym braterstwie, które łączy wszystkich członków rodziny ludzkiej, motywacji i wytrwałości do pracy na rzecz pokoju i sprawiedliwości (…)”.

23 marca 2000 r. doszło do kolejnych ważnych spotkań. Podczas pierwszego – z głównymi rabinami państwa żydowskiego Jan Paweł II powiedział m.in. (vatican.va/…/documents/hf_jp-ii_spe_20000323_chief-rabbis.html): “Wielebni Rabini! Z głębokim szacunkiem składam wam dziś tę wizytę i dziękuję za przyjęcie mnie w Hechal Shlomo. Mam nadzieję — i o to się modlę — że nasze spotkanie, mające naprawdę wyjątkowe znaczenie, doprowadzi do zacieśnienia kontaktów między chrześcijanami a żydami w dążeniu do coraz głębszego zrozumienia relacji historycznych i teologicznych między naszymi dwiema tradycjami religijnymi.

Osobiście zawsze pragnąłem, by uważano mnie za jednego z tych, którzy po obu stronach dążą do przezwyciężenia starych uprzedzeń oraz do coraz powszechniejszego i pełniejszego uznania wspólnego duchowego dziedzictwa żydów i chrześcijan. Powtarzam to, co powiedziałem podczas wizyty, jaką złożyłem rzymskiej wspólnocie żydowskiej, mianowicie, że my chrześcijanie uważamy żydowskie dziedzictwo religijne za nieodłączną część naszej własnej wiary: «jesteście naszymi starszymi braćmi» (por. przemówienie w rzymskiej synagodze, 13 kwietnia 1986 r.). Mamy nadzieję, że naród żydowski dostrzeże, iż Kościół zdecydowanie potępia antysemityzm i wszelkie formy rasizmu jako całkowicie sprzeczne z zasadami chrześcijaństwa. Musimy razem pracować, aby zbudować przyszłość, w której nie będzie już antyjudaizmu między chrześcijanami ani postaw antychrześcijańskich wśród żydów. Wiele nas łączy. Bardzo wiele możemy wspólnie uczynić dla pokoju i sprawiedliwości, aby zbudować świat bardziej ludzki i braterski. Niech Pan nieba i ziemi wprowadzi nas w nową, owocną epokę wzajemnego szacunku i współpracy dla dobra wszystkich! Dziękuję.”

Wizyta w Yad Vashem stanowiła nie tylko okazję do wspomnienia o Szoa, lecz także wskazania (vatican.va/…ts/hf_jp-ii_spe_20000323_yad-vashem-mausoleum.html): “Jako biskup Rzymu i Następca Apostoła Piotra zapewniam naród żydowski że Kościół Katolicki, motywowany ewangelicznym prawem prawdy i miłości, nie zaś kwestiami politycznymi, wyraża głęboki smutek wobec nienawiści, aktów prześladowań i manifestacji antysemityzmu skierowanych przeciw żydom przez chrześcijan kiedykolwiek i gdziekolwiek (…) W tym miejscu uroczystego upamiętnienia żarliwie modlę się by nasza boleść z powodu tragedii jaką lud żydowski cierpiał w XX wieku poprowadziła do nowej relacji między chrześcijanami a żydami. Zbudujmy nową przyszłość, w której nie będziej już antyżydowskich odczuć wśród chrześcijan czy antychrześcijańskich pośród żydów, lecz raczej wzajemny szacunek wymagany od tych, którzy czczą jednego Stwórcę i Pana oraz spoglądają na Abrahama jako naszego wspólnego ojca w wierze”.

W tym samym dniu na papieskim uniwersytecie Notre Dame w Jerozolimie odbyło się międzyreligijne spotkanie między chrześcijanami, żydami a muzułmanami z udziałem papieża (vatican.va/…ts/hf_jp-ii_spe_20000323_yad-vashem-mausoleum.html), który mówił m.in. : “Kościół Katolicki pragnie realizować szczery i owocny dialog międzyreligijny z członkami religii żydowskiej i wyznawcami islamu. Dialog taki nie stanowi próby narzucenia innym naszego punktu widzenia. To czego wymaga od nas wszystkich, to byśmy, trzymając się tego w co wierzymy, słuchali z szacunkiem siebie nawzajem, próbując rozeznawać wszystko co jest dobre i święte w nauczaniu drugiej strony oraz współpracować poprzez wspieranie wszystkiego co sprzyja wzajemnemu zrozumieniu i pokojowi.”

W niedzielę 26 marca 2000 r., papież złożył swą modlitwę w żydowskiej Ścianie Płaczu (saltandlighttv.org/…g/wp-content/uploads/2014/03/JPII-Western-Wall.jpg). Stanowiła ona potwórzenie modlitwy wygłoszonej 12 marca 2000 roku na Mszy w bazylice św. Piotra (“Boże naszych ojców, Ty wybrałeś Abrahama i jego potomków by zanieśli Twoje Imię Narodom – głębokim smutkiem przepełnia nas zachowanie tych, którzy na przestrzeni dziejów sprawili że te Twoje dzieci cierpiały i, prosząc o Twe wybaczenie, pragniemy się oddać szczeremu braterstwu z ludem Przymierza. Amen.”) z jednym wyjątkiem. Zabrakło słów: “przez Chrystusa Pana naszego” (vatican.va/…uments/hf_jp-ii_spe_20000326_jerusalem-prayer.html), natomiast papież uczynił Znak Krzyża co odnotowały żydowskie media, choć sprawę skomentowano przyjaźnie, iż nie jest ważny krzyż, lecz “to że dotknął ściany a ściana dotknęła jego.” (jta.org/…at-western-wall-and-he-makes-the-sign-of-the-cross)

20 maja 2000 roku na placu Teatralnym w Warszawie prymas Polski, kard. Józef Glemp wygłosił tzw. Wyznanie win Kościoła w Polsce, w tym m.in. przepraszając za tolerowanie przejawów antysemityzmu. W lipcu zachodnie media żydowskie z zadowoleniem powołały się na sondaż Gazety Wyborczej iż 53 % respondentów popiera karanie antysemickich grafitii, a 52 % nieżydów uważa żydów za “starszych braci w wierze” (jta.org/…default/most-poles-support-punishing-anti-semitism). 25 sierpnia 2000 roku, zgromadzeni na Jasnej Górze biskupi sporządzili list na Rok Jubileuszowy, odnoszący się do kwestii dialogu międzyreligijnego i judaizmu:

“Przeżywając Wielki Jubileusz Zbawiciela, Kościół Katolicki w Polsce wraz z całym Kościołem Powszechnym raduje się ze zbawienia świata oraz zaprasza wszystkich do współudziału w tej radości.Jednym z najważniejszych obowiązków, jaki dyktuje ten czas jest chrześcijańskie nawrócenie, które domaga się pojednania i z Bogiem, i z człowiekiem. Pojednanie i braterstwo są szczególnie pożądane tam, gdzie dały o sobie znać bolesne i gorszące podziały oraz waśnie, a czasami dramatyczne napięcia, konflikty czy nawet walki. (…) Biskupi Kościoła Katolickiego w Polsce czują się szczególnie zobowiązani do podjęcia sprawy oczyszczenia pamięci i pojednania. Cechą bowiem Kościoła jest ustawiczne podejmowanie dialogu zawsze i z każdym człowiekiem oraz wskazywanie, iż dialog nie jest dowolną postawą, lecz obowiązkiem ewangelicznym wszystkich uczniów Chrystusa. Jest on językiem macierzystym ludzkości. (…)

Nasze myśli zwracają się najpierw w stronę żydów, bowiem z nimi łączą nas liczne i głębokie więzi (Nostra aetate, 4). „Religia żydowska nie jest dla naszej religii rzeczywistością zewnętrzną, lecz czymś wewnętrznym” (Jan Paweł II, Przemówienie w Synagodze Większej w Rzymie, 13 IV 1986). Kościół Katolicki w Polsce od lat podejmuje starania, aby poszukiwać dróg pojednania z ludem Izraela, powołanym przez Boga „wezwaniem nieodwracalnym”, z ludem, który wciąż „pozostaje przedmiotem miłości Boga” (Rz 11, 28-29). (…)

W duchu jubileuszowej pokuty trzeba uświadomić sobie, że obok szlachetnych postaw ratowania wielu istnień żydowskich przez Polaków, istnieją też nasze grzechy z czasów Zagłady: obojętność czy wrogość wobec żydów. Trzeba uczynić wszystko, aby odbudować i pogłębiać chrześcijańską solidarność z ludem Izraela po to, aby nigdy i nigdzie podobne nieszczęście nie mogło się znowu wydarzyć. Trzeba również skutecznie przezwyciężać wszelkie przejawy antyżydowskości, antyjudaizmu (czyli niechęci wyrosłej z fałszywie rozumianej nauki Kościoła) i antysemityzmu (tj. nienawiści zrodzonej z pobudek narodowościowych, lub rasowych), jakie miały i jeszcze mają miejsce wśród chrześcijan. (…) Antysemityzm — podobnie jak antychrystianizm — jest grzechem i jako taki został przez naukę Kościoła Katolickiego, podobnie jak wszystkie inne formy rasizmu, odrzucony. Takie perspektywy i możliwości ukazała nam przede wszystkim podjęta przez Ojca Świętego Jana Pawła II w roku Wielkiego Jubileuszu pielgrzymka do Ziemi Świętej. Jej najgłębsze treści pozwalają ożywić nadzieję, że jedni i drudzy — żydzi i chrześcijanie — możemy odważnie wkroczyć na drogę wskazaną przez Jana Pawła II podczas pielgrzymki do Ziemi Świętej w przemówieniu wygłoszonym w Yad Vashem: „Budujmy nową przyszłość, w której nie będzie już żadnych uczuć antyżydowskich wśród chrześcijan ani uczuć antychrześcijańskich wśród żydów, lecz raczej nastanie wzajemny szacunek, wymagany od tych, którzy wielbią jedynego Stwórcę i Pana i w Abrahamie widzą naszego wspólnego ojca w wierze” (por. dokument Pamiętamy. Refleksje nad Szoah). Ufamy, że synowie i córki Kościoła w Polsce podejmą, każdy indywidualnie w swoim sumieniu, ów szczególny akt z dnia 20 maja 2000 r. Ma on służyć „oczyszczeniu i dostrzeżeniu wszystkiego, co może być Bogu miłe. Ma pomagać i torować drogę modlitwie jednych za drugich”.

Ważne miejsce w Jubileuszowej refleksji i obchodach zajmuje dialog Kościoła z innymi religiami. (…) W naszych relacjach z wyznawcami innych religii w Polsce pragniemy uczynić swoimi słowa, które Ojciec święty skierował w Betlejem do muzułmanów: „Przedstawiając bogactwa naszych religijnych tradycji, winniśmy szerzyć świadomość, że współczesnych problemów nie rozwiąże się, jeżeli nie będziemy się znać wzajemnie i będziemy pozostawać w izolacji między sobą. Wszyscy jesteśmy świadomi przeszłych nieporozumień i konfliktów, które bardzo zaciążyły na stosunkach między żydami, chrześcijanami i muzułmanami. Winniśmy uczynić wszystko, aby zmienić świadomość dawnych urazów i grzechów w mocne postanowienie budowania nowej przyszłości, w której będzie panować jedynie pełna szacunku i owocna współpraca między nami”. Ta wola i zadanie dotyczy także wszystkich wiernych Kościoła Katolickiego w Polsce. Tylko postawa dialogu umożliwia właściwe rozpoznanie tego, co dobre i święte w wierzeniach i życiu innych ludzi oraz harmonijną współpracę dla dobra nas wszystkich. Jubileusz, zgodnie z życzeniem Jana Pawła II, jest wspaniałą okazją „do owocnej współpracy w celu odkrycia tego, co nas łączy, a co z pewnością jest większe od tego, co nas jeszcze dzieli” (TMA,16). (…)”

W tym samym miesiącu - maju 2000 r. jednak dialog na głównym kierunku tj. z Watykanem ochłódł a to z powodu beatyfikacji papieża Piusa IX. Przewodniczący Międzynarodowego Komitetu Żydowskiego do Spraw Konsultacji Międzyreligijnych, zrzeszającego m.in. AJC, ADL, B’nai B’rith i Światowy Kongres Żydów, Seymour Reich stwierdził że Pius IX był “papieżem, który utrwalał wielowiekową pogardę i nienawiść kościoła do Żydów” (jta.org/…luntly-tell-vatican-pius-ix-doesnt-merit-sainthood). W przeddzień beatyfikacji – 3 września żydzi w Rzymie zorganizowali protest, zawieszono również obchody “Dnia Dialogu Żydowsko-Chrześcijańskiego”, który miał się odbyć 3 października (jta.org/…ve/pope-john-paul-ii-beatified-a-19th-century-pope, jta.org/…000/09/25/lifestyle/vatican-decisions-upset-rabbis). Dodatkowym powodem oziębienia atmosfery dialogu było wydanie dokumentu Dominus Iesus.

Krytyka powyższa skłoniła Jana Pawła II do następującej wypowiedzi podczas modlitwy na Anioł Pański, w niedzielę 1 października 2000 r. (vatican.va/…/angelus/2000/documents/hf_jp-ii_ang_20001001.html): “(…) Nasze wyznanie Chrystusa jako jedynego Syna, przez którego sami oglądamy twarz Ojca (J 14,8) nie jest arogancją, która gardzi innymi religiami, lecz radosną wdzięcznością że Chrystus objawił się nam mimo braku naszych zasług. (…) Wraz z Apostołem Piotrem wyznajemy że ‘w nikim innym nie ma zbawienia’ (Dz 4,12). Deklaracja Dominus Iesus, podążająca za wskazaniami Soboru Watykańskiego II ukazuje nam że to wyznanie nie przeczy zbawieniu nie-chrześcijan, lecz wskazuje na jego ostateczne źródło w Chrystusie, w którym połączeni zostali człowiek i Bóg. (…) Dokument ten wyraża ponownie ten sam ekumeniczny zapał, który stanowi podstawę mej encykliki Ut unum sint. Mam nadzieję że ta, bliska memu sercu, deklaracja będzie mogła, po tak wielu błędnych intepretacjach, wreszcie spełnić swą funkcję tak wyjaśnienia, jak i otwartości.”

Jeszcze wcześniej, 18 września Jan Paweł II zapewniał nowego ambasadora państwa żydowskiego (vatican.va/…ments/hf_jp-ii_spe_20000918_israel-ambassador.html): “Kościół jest w pełni świadomy że ‘ karmi się korzeniem dobrej oliwki, w którą wszczepione zostały gałązki dziczki oliwnej narodów’ (Nostra Aetate 4). Duchowe dziedzictwo wspólne chrześcijanom i żydom jest tak wielkie i tak ważne dla religijnego i moralnego zdrowia rodziny ludzkiej, że należy podjąć wszelkie próby by pogłębiać i rozszerzać nasz dialog, zwłaszcza w kwestiach biblijnych, teologicznych i etycznych. Należy też podjąć wzajemną i szczerą próbę na każdym poziomie by pomóc chrześcijanom oraz żydom poznać, szanować i cenić w pełniejszym wymiarze wierzenia i tradycje drugiej strony. Jest to najpewniejsza droga do pokonania uprzedzeń przeszłości oraz stworzenia bariery przeciwko formom antysemityzmu, rasizmu i ksenofobii, które dziś pojawiają się na nowo w pewnych miejscach.”

Papież wykonywał też i inne gesty – 4 października cytował podczas audiencji generalnej żydowskiego filozofa Martina Bubera (vatican.va/…udiences/2000/documents/hf_jp-ii_aud_20001004.html), a 25 października przywołał w kontekście Eucharystii wypowiedź rabina Abrahama Joszuy Heszela o judaistycznym obrzędzie szabasu (vatican.va/…udiences/2000/documents/hf_jp-ii_aud_20001004.html). W listopadzie 2000 r., w przesłaniu na XXX rocznicę światowej Konferencji na temat Religii i Pokoju (vatican.va/…ocuments/hf_jp-ii_spe_20001129_religion-peace.html) napisał: “wszystkie religie muszą czuć się wezwane do nowych wysiłków na rzecz współpracy w celu popierania ludzkiego życia i jego godności, obrony rodziny, łagodzenia ubóstwa, wprowadzania sprawiedliwości, wspierania zachowania ekosystemu naszej Ziemi. Uczynimy dobrze, przypominając słowa Przesłania uczestników Międzyreligijnego Zgromadzenia, jakie miało miejsce w Watykanie, w październiku 1999 roku: ‘współpraca między różnymi religiami musi zostać oparta na odrzuceniu fanatyzmu, ekstremizmu i wzajemnych antagonizmów, które prowadzą do przemocy. Jesteśmy świadomi wagi edukacji jako środka propagowania wzajemnego zrozumienia, współpracy i szacunku.”

Rok zakończył się wydarzeniem kulturalnym “Żydowskie Morawy. Żydowskie Brno”, na którą kard. Cassidy zawiózł specjalne papieskie przesłanie (jta.org/…style/czechs-celebrate-700-years-of-jewish-culture)

Jan Paweł II przy Ścianie Płaczu, Rok 2000